Samorządy przeznaczają coraz więcej na budżety obywatelskie. Chodzi o miliardy

Konsultacje społeczne jako jeden z elementów prac nad uchwałami są jednak wciąż rzadkie. W ten sposób uchwalanych jest tylko kilka procent decyzji rad gminy – tak wynika z niedawnej informacji GUS na temat współdziałania jednostek samorządów terytorialnych z mieszkańcami w 2022 r.

W ciągu trzech lat (2020–2022) samorządy lokalne przeznaczyły na budżety obywatelskie ponad 1,86 mld zł. Podobna kwotę wydały samorządy wiejskie czy miejsko-wiejskie na projekty realizowane w ramach budżetów sołeckich. Samorządowcy i eksperci uważają, że warto się zastanowić nad zmianami, nad uelastycznieniem form uchwalania budżetu obywatelskiego. – To potrzebne narzędzie, które uwalnia aktywność społeczną. Jednak po dekadzie jego funkcjonowania i po wprowadzeniu w 2018 r. zmian w przepisach warto się zastanowić nad wprowadzeniem bardziej elastycznych rozwiązań – uważa Borys Martela, ekspert Obserwatorium Polityki Miejskiej i Regionalnej IRMiR, współautor Barometru budżetu obywatelskiego, edycja 2022.

Czytaj więcej

Transport

W roku wyborczym samorządy rozwiną sieci dróg rowerowych

W regionach bardzo mocno zurbanizowanych rozwinie się trend łączenia nieodległych miast szybkimi...

Podobną opinię wyraził Leszek Świętalski, dyrektor biura Związku Gmin Wiejskich RP. – Fundusz sołecki powinien istnieć właśnie w formie takiego częściowego funduszu obywatelskiego po to, by sołectwo miało możliwość realizowania strategii czy idei samorządności, ale sposób jego realizacji to inna kwestia. Formuła uchwalania go tylko na zebraniach wiejskich wydaje się przestarzała – mówił.

Gdzie na budżety obywatelskie wydaje się najwięcej?

W 2022 r. budżet obywatelski posiadało niespełna 13 proc. wszystkich gmin w Polsce – podaje GUS: co trzecia gmina wiejska, co piąte miasto na prawie powiatu, 7 proc. gmin wiejskich i 38 proc. gmin miejsko-wiejskich. Gminy wyodrębniły na budżety obywatelskie kwotę 650,7 mln zł. Kwota wzrosła o 59,4 mln zł w stosunku do 2021 r. i o 29,9 mln zł do 2020 r. Najwięcej pieniędzy przeznaczono na Mazowszu i na Śląsku (ponad 100 mln zł), najmniej w woj. świętokrzyskim (10,4 mln zł) i warmińsko-mazurskim (14,4 mln zł). Na Śląsku też największy procent gmin realizował budżet obywatelski, w woj. świętokrzyskim – najmniejszy.

GUS podał także, że spośród 2173 gmin, w których funkcjonowały sołectwa, niespełna 68 proc. poniosło wydatki w ramach funduszu sołeckiego (ponad 1520 gmin). Najwyższy odsetek gmin posiadających sołectwa, w których został wyodrębniony fundusz sołecki, zanotowano w województwie opolskim (87), a najniższy – w województwie podlaskim (44 proc.). GUS zwraca uwagę, że tak jak wśród gmin, które zamieszkuje do 50 tys. mieszkańców, w co siódmej najpierw wyodrębniono, a potem zrealizowano fundusz obywatelski, tak w gminach powyżej 50 tys. mieszkańców było to 86 proc.

Warszawiacy mają do wydania ponad 105 mln zł w ramach budżetu obywatelskiego

– Budżet obywatelski jest jak soczewka. Jeśli w mieście istnieją jakieś problemy, to na pewno pojawią się w projektach proponowanych w ramach budżetu obywatelskiego – mówi Ewa Kolankiewicz, dyrektorka Centrum Komunikacji Społecznej, pełnomocniczka prezydenta m.st. Warszawy ds. współpracy z organizacjami pozarządowymi.

Jako przykład podaje to, że natychmiast po pandemii pojawiły się projekty polegające na wsparciu oddziałów ratunkowych w szpitalach warszawskich (SOR). I ona, i inne osoby zajmujące się w samorządach projektami proponowanymi w ramach budżetu obywatelskiego zauważyli, że co jakiś czas zmieniają się dominujące tematy propozycji: raz są to hotele dla owadów, w innym roku siłownie na wolnej przestrzeni, jadłodzielnie czy neony. – W tym roku pojawiło się kilka propozycji postawienia urzędomatów – wskazuje.

W Warszawie projekty w ramach budżetu obywatelskiego są zgłaszane 11. raz. Do dyspozycji mieszkańców przeznaczono ponad 105 mln zł. W poprzednich edycjach zrealizowano prawie 4,5 tys. projektów. W minionych edycjach wybierano głównie propozycje edukacyjne i sportowe (warsztaty, wykłady, zajęcia ruchowe) oraz architektoniczne, czyli miejsca aktywności dla dorosłych i dzieci, modernizację boisk i skwerów. W ostatnich latach przeważały inicjatywy „zielone”, tj. rozbetonowania i nasadzenia.

Z Barometru budżetu obywatelskiego wynika, że to w Warszawie przeznacza się największe kwoty na ten cel (według przepisów powinno być to 0,5 proc. budżetu miasta na prawie powiatu). Autorzy opracowania zwrócili uwagę na to, iż kwota była podobna do tej, jaką wydano we wszystkich miastach małych (5–20 tys.) i średnich (20–50 tys.) – w 2022 r. przeprowadzono w nich 183 edycje budżetu obywatelskiego. Na drugim miejscu, za Warszawą, znalazł się Kraków (38 mln zł). Pozostałe miejsca w pierwszej piątce zajęły inne miasta z populacją powyżej pół miliona mieszkańców: Wrocław (30 mln zł), Łódź (26,2 mln zł) i Poznań (25 mln zł).

Czytaj więcej

Budżet i podatki

Budżet państwa na 2024 r. uchwalony. Sejm podjął decyzję

Głosami posłów Koalicji 15 października Sejm uchwalił w czwartek ustawę budżetową na ten rok. – T...

Wysokość budżetu obywatelskiego w przeliczeniu na mieszkańca miasta w 2022 r. wyniosła średnio 24,4 zł. Ale w wielkich miastach było to od prawie 40 do 54 zł, a w najmniejszych mogło być nawet po kilka złotych.

Także w Lublinie budżet obywatelski jest wyodrębniony od dziesięciu lat. Bilans dotychczasowych działań to 100 mln zł i 266 zrealizowanych projektów. Realizacja kolejnych 39 projektów trwa w ramach jego aktualnej, dziesiątej edycji (2024 r.). Dotychczas głosowało 357 531 osób. W początkowych latach chętniej wybierano tradycyjną formę głosowania na papierowych kartach, w ostatnich zdecydowana większość osób wybiera elektroniczną wersję.

Badacze i GUS zwrócili uwagę, że pandemia – ale także kłopoty finansowe samorządów lokalnych wynikające ze zmian podatkowych (wprowadzonych przez Polski Ład) – spowodowała, iż część samorządów zdecydowała się na rok czy kilka lat „zawiesić” wydzielanie budżetów obywatelskich.

Fundusze sołeckie opiewają na mniejsze kwoty niż obywatelskie, często – szczególnie gdy zgłaszają je organizacje społeczne, np. koła gospodyń wiejskich czy ochotnicza straż pożarna – są to zakupy, np. mundurów dla OSP, rzadziej inwestycje. W przypadku funduszy sołeckich samorządy otrzymują częściowy zwrot wydatków z pieniędzy centralnych. Jego wysokość (wyznaczona w proc.) zależy od zamożności gminy. Takich dopłat nie ma w przypadku budżetu obywatelskiego.

Jak zmienić budżety obywatelskie i sołeckie?

Bogumiła Lewandowska-Siwek, wójt gminy Baranów w woj. mazowieckim, przyznaje, że wraz z rozwojem infrastruktury w gminie projekty zgłaszane w ramach budżetu obywatelskiego niekiedy przestają być rozsądne. Jedno z sołectw chciało (i kupiło) instrument muzyczny, choć nie są prowadzone warsztaty gry na nim.