W stolicy nie tylko Grunwald

– To, jak obecnie wygląda nasze muzeum, jest wynikiem skomplikowanych okoliczności, w jakich przyszło działać jego twórcom i ich współpracownikom – zauważa dyrektor Agnieszka Morawińska.

Zaczątkiem nie były – jak w innych krajach – kolekcje gromadzone przez królów, gdyż pożary, rozbiory i wojny pozbawiły nas tego dziedzictwa. W Polsce na początku nie było zbiorów i nie było siedziby, nie było również woli politycznej zaborców stworzenia Muzeum Narodowego w Warszawie, dlatego wykluwało się ono tak powoli.

O dzisiejszym kształcie placówki przesądziły dwie instytucje powstałe w latach 60. XIX wieku: Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych (1860) i Muzeum Sztuk Pięknych (1862), zrodzone z pozytywistycznych idei działania na rzecz społeczeństwa i cierpliwego poszerzania zakresu wolności. Różniły się charakterem, celami i formami aktywności, ale po wielu zakrętach historii to ich dorobek stanowił podstawę tego muzeum.

Obecne Muzeum Narodowe przejęło w całości m.in. to, co po zawierusze wojennej pozostało z kolekcji Zachęty. W tym dzieło najbardziej utożsamiane dziś z tą placówką – „Bitwę pod Grunwaldem” Jana Matejki.

Zachęta dla muzeum

– W artystycznej geografii międzywojennej Warszawy to Zachęta ze swoją historyczna galerią, związanymi z nią malarzami oraz z „Bitwą pod Grunwaldem” w Sali Matejkowskiej była ostoją tradycjonalizmu – zauważa dyrektor Agnieszka Morawińska – a Muzeum Narodowe w kształcie, jaki uzyskało w ostatnim roku istnienia II Rzeczypospolitej, było instytucją nowoczesną, która osiągnęła swój stan równowagi, do jakiego już nigdy nie było jej dane powrócić.

Promowanie sztuki nowoczesnej, awangardowej – w opozycji do „zachowawczej” Zachęty – można było obserwować już na inauguracji nowego gmachu w 1936 roku. Muzeum Narodowym kierował wówczas legendarny Stanisław Lorentz. Na inaugurację wybrano nie prezentację naszych narodowych dziejów, lecz wystawę monograficzną Aleksandra Gierymskiego, którego twórczość miała charakter eksperymentalny w zakresie użycia środków malarskich. Stała się inspirująca dla artystów poszukujących formy i przeciwników anegdoty w obrazach. Drugą ekspozycję, „Malarze martwej natury”, poświęcono malarstwu europejskiemu w polskich zbiorach.

Okres II wojny światowej to czas niebywałego spustoszenia w muzealnych zbiorach. Profesor Stanisław Lorentz, który z narażeniem życia bronił narodowego dziedzictwa, otworzył po wojnie gmach poruszającą wystawą „Warszawa oskarża”.

– Wtedy w naszym muzeum znalazło się wszystko, co ocalało – mówi Agnieszka Morawińska. – Pamiątki z Zamku Królewskiego, obiekty z dworów, pałaców, dobra zabezpieczone. Profesor Lorentz głosił tezę, że skoro Warszawa poniosła największe straty wojenne i jest stolicą kraju, należy jej się wszystko, co najcenniejsze. I „Dama z gronostajem”, i wawelskie arrasy. To oczywiście budziło kontrowersje. Nikt jednak nie kwestionował, że był wielkim muzealnikiem, który służył radą i pomocą innym. Dzięki niemu powstały nowe placówki. Jednym z przykładów jest Muzeum Secesji w Płocku, któremu zapewnił zarówno obiekty, jak i pracowników.

Oświecony absolutyzm Stanisława Lorentza miał i tę zaletę, że profesor wykształcił rzeszę uczniów, którzy potem stali się cenionymi muzealnikami. Do ich grona należy właśnie obecna dyrektor, dr Agnieszka Morawińska, która wcześniej przez dziesięć sezonów kierowała Zachętą, a dyrekcję w Muzeum Narodowym w 2010 roku rozpoczęła od generalnego remontu i modernizacji.

– Chciałam ten gmach posprzątać, uwolnić od narośli powstałych z biedy. Wyeliminować przepierzenia, ścianki działowe – mówi dzisiaj. – W projekcie naszego gmachu pochodzącym z lat 20. XX w. nie widziano potrzeby budowy sal edukacyjnych, konferencyjnych ani też magazynów. W każdej galerii był rodzaj pakamery, gdzie przechowywano eksponaty, które nie zmieściły się na ekspozycji. Ale wtedy w muzeum było 60 pracowników, dziś w gmachu głównym jest ich 320. Było 100 tysięcy przedmiotów, a dziś jest około miliona, powierzchnia zaś ciągle pozostaje taka sama. Nie było działów promocji, nie było marketingu, działu pozyskiwania funduszy, IT, a to wszystko musimy zmieścić w gmachu.

Skojarzenia i kolekcje

Tak jak Muzeum Narodowe w Gdańsku kojarzy się z „Sądem Ostatecznym” Memlinga, Kraków – z „Damą z gronostajem”, tak Muzeum Narodowe w Warszawie kojarzy się przede wszystkim z „Bitwą pod Grunwaldem” Jana Matejki. Dyrektor Morawińska stale podkreśla, że to bardzo uproszczona teza:

– Muzeum w Warszawie to także najpiękniejsza kolekcja malarstwa polskiego z XIX i początku XX wieku, to jedyna na świecie, poza Chartumem, kolekcja malarstwa wczesnochrześcijańskiego z północnej Afryki, to niezwykła w skali światowej kolekcja sztuki późnego średniowiecza. Tych skojarzeń powinno być dużo więcej niż Grunwald.

Muzeum Narodowe w Warszawie zapisało się wieloma znaczącymi wystawami. Wystarczy wymienić tylko te z niedalekiej przeszłości, do których przed gmachem ustawiały się gigantyczne kolejki: „Impresjoniści”, „Mark Rothko”, monografie Olgi Boznańskiej, Jacka Malczewskiego czy Aleksandra Gierymskiego.

Oddziały i sublokator

Za największe swoje sukcesy dyr. Morawińska uznaje znalezienie odpowiednich kuratorów oddziałów.

– W ciągu trzech lat w Nieborowie i Arkadii Anna Czerwińska rozwinęła działalność edukacyjną, pomnożyła liczbę zwiedzających, podjęła szereg inicjatyw, które zbliżają wieś Nieborów i Łowicz do tego, co się dzieje w zamku, nawiązała ponadto kontakt z telewizją Arte. Z Królikarni Agnieszka Tarasiuk stworzyła z kolei muzeum, które prowadzi dialog z publicznością, a wystawa „Dunikowski Rodin”, przygotowywana wraz z Muzeum Rodina w Paryżu, będzie ważnym wydarzeniem.Pod kierownictwem Mariusza Knorowskiego przekształca się Muzeum Plakatu w Wilanowie. Na tegoroczne jubileuszowe biennale plakatu główną wystawę szykuje angielski historyk sztuki Dawid Crowley, który uwzględniając rolę polskiej szkoły w tej dziedzinie, spojrzy z zewnątrz na historię plakatu i zmieniającą się jego funkcję.

Agnieszka Morawińska wprowadziła sporo artystycznego fermentu do szacownego gmachu. Niektóre decyzje niezbędne do dalszego funkcjonowania placówki zostały jednak storpedowane.

– Kiedy tu przychodziłam, uważałam, że zakończę działalność wmurowaniem kamienia węgielnego pod nowy gmach muzeum – mówi. – Znalazłby tam miejsce międzymuzealny instytut konserwacji, który służyłby wszystkim warszawskim instytucjom muzealnym, łącznie z laboratorium naukowym. Powinna tam się mieścić cała sfera edukacji, muzeum dla dzieci, biblioteka, działy dokumentacji, ikonografii, fotografii z publicznie dostępną wielką czytelnią. Ten gmach planowany był na naszej działce przy ul. Książęcej, sąsiadującej z muzeum. Dwa lata temu wydawało się, że jestem o krok od jego budowy, ale wszystko się przesunęło. Teraz wiem, że już poza mój horyzont.