Miasto położone nad Wisłą wpisane zostało w 2005 roku na listę Pomników Historii, należy też do Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego i jest ośrodkiem bliźniaczym metropolitalnego Rzymu. Szczątki św. Walentego, rzymskiego męczennika i biskupa, znalazły tu idealną ekspozycję.
Głowa świętego
Do niedawna niewiele osób wiedziało, że od paru wieków w chełmińskiej farze przechowywane jest relikwia św. Walentego. Jak podaje ks. Jakub Fankidejski w pracy „Obrazy cudowne i miejsca dzisiejszej diecezji chełmińskiej” wydanej w Pelplinie w 1880 roku: „jest to głowa tego Świętego, jak się zwykle wyrażają, ale w rzeczywistości nieznaczna tylko jej cząstka. Przechowuje się w kościele, w skarbcu; umieszczona jest w kosztownej puszce, w kształcie regularnego ośmioboku misternie wyrabianej. Puszka jest cała ze srebra, wysoka jedną stopę, waży około trzy funty; u góry ma okrągłą pokrywę w kształcie kopuły robioną, w której wspomniana relikwia spoczywa i może być przez szkło widziana i całowana; objętości ma ta relikwia około dwa palce”.
Według jednej z legend powodem stracenia świętego było potajemne udzielanie ślubów wojownikom, którzy z wdzięczności za usankcjonowanie ich miłości zaczęli świętować dzień śmierci męczennika 14 lutego. Przed śmiercią miał rzekomo wysłać list do ukochanej podpisany „Twój Walenty”.
Relikwia od dawna słynęła z cudów. W 1630 roku Jadwiga z Czarnkowa Działyńska z wdzięczności za pomoc w uzdrowieniu córki za przyczyną św. Walentego kazała wykonać wspomniany relikwiarz, na którym widnieje napis: „Bogu w Troicy Św. Jedinemu św. Walentemu Męczennikowi Jadwiga z Czarnkowa Działyńska starościna bratyańska jasieniecka za doznaną pomoc w chorobie córki mojej przez przyczynę św. Walentego Męczennika Chrystusowego ku czci tegoż Świętego ten upominek ofiaruję. 22 maja roku 1630″.
W kościele farnym, w pobliżu prezbiterium można zobaczyć także ołtarz, który w 1715 r. księża misjonarze przeznaczyli św. Walentemu. Obraz przedstawia ścięcie męczennika, a na drzwiczkach schowka widnieje łaciński napis świadczący o cudowności znajdującej się tam relikwii. Największą cześć oddawano relikwii w kościele pod wezwaniem Ducha Świętego podczas dwóch odpustów, z których pierwszy przypadał na dzień 14 lutego. Wierni śpiewali pieśni, odmawiali litanie do świętego, przynosili dary. Następnego dnia od samego rana odbywało się kilka mszy, podczas nieszporów wierni mogli ucałować głowę męczennika. Podobnie przebiegały uroczystości ku czci św. Walentego w drugi dzień Zielonych Świątek.
