Regiony nie bogacą się w takim tempie jak ich mieszkańcy

Są takie województwa, w których dochody z pracy stanowią niespełna 60 proc. dochodów mieszkańców (mazowieckie) i takie, w których jest to 40 proc. (podlaskie). W dwóch województwach – zachodniopomorskim i podkarpackim – pieniądze z rożnego rodzaju świadczeń stanowią ponad 28 proc. dochodów, jakimi dysponują gospodarstwa domowe. Tylko na Mazowszu jest to mniej niż jedna piąta.

Wzrost znaczenia różnego typu świadczeń w dochodach coraz większej grupy mieszkańców na jakichś terenach jest kolejnym przykładem wpływu zmian demograficznych na rozwój i finanse regionalne. Współtowarzyszy starzeniu się ludności oraz wyludnianiu się wielu terenów. Eksperci zjawisko to określają jako socjalizację źródeł utrzymania. Oznaczać może, że indywidualnie mieszkańcy nie będą mieli finansowych kłopotów z utrzymaniem się, jednak będą żyli w regionach, w których samorządom coraz trudniej będzie utrzymać odpowiedni standard usług publicznych. Konsekwencją może być oddalenie się od siebie poziomu dobrobytu mieszkańców od ich dobrostanu.

– Zwracamy uwagę na konsekwencje zmian demograficznych. One się pogłębiają i polaryzują sytuację regionów – zaznacza Marek Wójcik, ekspert Związku Miast Polskich.

Coraz większa polaryzacja

GUS opublikował właśnie raport na temat „Budżetów gospodarstw domowych w 2022 r.”. Wynika z niego, że najwięcej przeciętnie pieniędzy dla każdego domownika miały rodziny (gospodarstwa domowe) w czterech województwach: mazowieckim, śląskim, podlaskim i dolnośląskim. Na Mazowszu było to prawie 3,6 tys. zł (nie ma w tym opracowaniu wyróżnienia Warszawy i prowincji), w trzech kolejnych wspomnianych wojewdztwach: ok. 2,8–2,9 tys. zł. Najwięcej wydano przeciętnie na: Mazowszu, Śląsku, Podlasiu i w województwie zachodniopomorskim. Na Mazowszu było to powyżej 2,8 tys. zł, w trzech kolejnych regionach ok. 2,35 tys. zł. W opracowaniu analitycy GUS zwrócili uwagę, że w miastach wartość dochodu rozporządzalnego dla każdej osoby jest zwykle wyższa o prawie jedną czwartą w porównaniu z terenami wiejskimi ze względu na wyższe dochody i większą liczbę osób tworzących rodziny na wsiach.

W raporcie widoczne są także inne różnice. Pierwsza polega na strukturze źródeł dochodu, czyli wadze, jaką mają wynagrodzenia z pracy, a jaką świadczenia. Dochody z pracy najemnej stanowią przeciętnie niespełna 54 proc. Było tak w zeszłym roku w siedmiu województwach: mazowieckim, małopolskim, lubuskim, pomorskim, śląskim, łódzkim i dolnośląskim. W pozostałych jest mniej, a w czterech mniej niż połowa dochodu rozporządzalnego: w województwach lubelskim, opolskim, warmińsko-mazurskim i podlaskim.

Świadczenia społeczne przeciętnie zaś stanowiły ponad 23 proc. dochodów. Tu różnica wynosiła aż 10, 5 pkt proc. w zeszłym roku pomiędzy Mazowszem (18,1 proc.) a województwem zachodniopomorskim (28,6 proc.). Świadczenia stanowiły mniej niż 23 proc. w pięciu regionach: na Dolnym Śląsku, w Małopolsce, na Podlasiu, Pomorzu i Mazowszu. W pozostałych były wyższe.

– Coraz częściej obudowujemy świadczeniami społecznymi różne fazy życia, które charakteryzują się wrażliwością – tłumaczy socjolog i demograf, prof. Piotr Szukalski z Uniwersytetu Łódzkiego. Są to emerytury dla osób starszych, ale także świadczenie 500+ dla rodzin z dziećmi.

Skąd wziąć pieniądze

Świadczenie wychowawcze stanowiło przeciętnie 7 proc. dochodu na Podkarpaciu, 6,8 proc. na Pomorzu i 6,7 proc. w województwie opolskim. Najmniej na Pomorzu i w województwie zachodniopomorskim (po 5 proc.) oraz na Mazowszu (4,7 proc.). GUS obliczył przy tym, że dla rodzin, które dostają świadczenie, jest to od 8,5 proc. dochodu w domach rolników, przez 10 proc. u pracowników, po 17,7 proc. w gospodarstwach rencistów.

Im większa jest wartość świadczeń w dochodach mieszkańców, tym mniejsze mogą być wpływy podatkowe i dochody samorządów. – Dzieje się tak choćby dlatego, że niższa jest stopa zastąpienia emerytury w porównaniu z pensją – przypomina prof. Szukalski. Jego zdaniem nie jest możliwe zniwelowanie wszystkich różnic regionalnych. – Na to, byśmy zapewnili taki sam poziom usług publicznych w regionach, w których jest mniejsze zaludnienie, więcej osób starszych, potrzeba więcej pieniędzy niż w regionach zurbanizowanych – mówi.

Marek Wójcik zwraca uwagę, że rosną potrzeby usług zdrowotnych czy opiekuńczych, wynikające ze zmian demograficznych. Dodatkowo konieczna jest modernizacja przestrzeni wspólnej tak, by była dostosowana do potrzeb mieszkańców. Na to potrzebne są dodatkowe pieniądze, a zmiany w podatkach jeszcze bardziej uszczupliły dochody samorządów. – To powinien być poważny i horyzontalny program strategiczny – uważa samorządowiec.

Maciej Bukowski z Uniwersytetu Warszawskiegiego jest zwolennikiem decentralizacji. Według niego wszystkie dochody z PIT i CIT powinny pozostać w regionach. By zasypać lukę rozwojową, można by – na wzór Unii Europejskiej – powołać finansowany z VAT polski Fundusz Spójności, z którego mogłyby czerpać słabiej rozwinięte województwa w zakresie własnej autonomicznej polityki rozwojowej – proponuje. Marek Wójcik uśmiecha się na taki pomysł. – Od lat postulujemy, by samorządy mogły odzyskiwać zapłacony VAT i w ten sposób stworzyły fundusz – np. inwestycyjny – bezskutecznie.