Spojrzeć na wielkie „S”

Gdy 25-letni pisarz wyszedł o świcie z pociągu po całonocnej podróży z Warszawy, jego oczom ukazał się iście magiczny widok. Wysiadł na stacji w Nadbrzeziu, wtedy biednej nadwiślańskiej wiosce, a dziś części Sandomierza. Razem ze swoim towarzyszem podróży doszli do brzegu Wisły i tam znaleźli rzecznego przewoźnika, z którym popłynęli na drugą stronę.

Anna Król w książce „Rzeczy. Iwaszkiewicz intymnie” z 2015 r. rekonstruuje pierwsze wrażenie literata następująco: „Wszystko w tym miejscu wydawało się im niezwykłe i tajemnicze. I ta nocna podróż, i świt, który ich zastał na brzegu Wisły, i widok zza wody na miasto na wzgórzu, niemal niezmieniony od czasów średniowiecza. Z łatwością wyobrażam sobie wrażenie, jakie na dwóch młodych mieszczuchach zrobił Sandomierz – otoczony wodą, zbudowany na wysokiej skarpie, zatopiony w porannej mgle. Ten widok, jak z tajemniczego obrazu Turnera, Iwaszkiewicz nosił w głowie przez długie lata”.

Miasto wspomnień

Tamto pierwsze wrażenie pozostanie w pisarzu na zawsze i stanie się punktem odniesienia wobec zmieniającego się miasta. W swej książce „Podróże do Polski” pisał: „Wspomnienie Sandomierza nie gasło we mnie. Zaraz następnego lata znowu się tam znalazłem”. W książce opisywał kolejne wyprawy samochodowe do miasta położonego w dorzeczu Wisły i Sanu, bo od 1936 r. przyjeżdżał tam już co roku aż do wybuchu wojny, sam albo z rodziną.

Co takiego dostrzegł w Sandomierzu, że ten stał się jego drugim domem? Przyjeżdżał tam odpocząć i wyciszyć się, ale przede wszystkim czytać i pisać. Urzekła go panorama Wisły, którą przed wojną widać było niemal z każdej ulicy. Najczęściej szukał gościny w lokalach, z których miałby nieograniczony widok na zakole rzeki. „Przerywałem pisanie czy czytanie, aby przejść się parę kroków i spojrzeć na wielkie »S« Wisły, unoszące się jak gdyby w powietrzu ku południowi, i na zieloną mgłę za rzeką, i na dym dalekiej lokomotywy, której gwizd przeciągły – jak u nas w Kijowie – przypominał mi zawsze ukochane postacie moich kolegów” pisał w „Książce moich wspomnień”.

Panorama miasta położonego nad rzeką przypominała mu Kijów, w którym spędził lata dojrzewania. Z kolei łąki roztaczające się wokół przywodziły mu na myśl stepy otaczające rodzinny Kalnik na Kresach, gdzie się urodził w 1894 r. „Roślinność tutaj zupełnie ukraińska!” – pisał w „Dziennikach”.

Po wojnie Sandomierz się zmienił, co pisarz skwapliwie odnotowywał w pamiętniku. Z jednej strony zniszczenia wojenne, z drugiej gwałtowna rozbudowa miasta i wzrost napływowej ludności, która zasiedlała kolejne budynki. Z tym okresem wiążą się też liczne anegdoty opisywane w „Dziennikach”. Choćby ta z 1949 r., kiedy to najwięcej miejsca w swoim wpisie literat poświęca problemom z toaletą. A raczej jej brakiem, bo był zmuszony korzystać z drewnianego ustępu. Na dodatek pod oknem wynajmowanego mieszkania panoszyła się śmierdząca koza, a w gospodzie trudno było dostać coś jadalnego. W zapiskach szybko jednak przechodzi od niedogodności do zachwytów. „Dawno nie byłem w Sandomierzu w maju i wydaje mi się teraz wyjątkowo piękny” – pisał już rok później.

W latach 50. Sandomierz stał się miejscem, do którego przyjeżdżał odetchnąć. Kiedy nie mógł znaleźć sobie miejsca w dusznej od plotek i polityki Warszawie ani w obleganym przez rodzinę podwarszawskim Stawisku, wracał do swojej kryjówki. „Naprawdę zdobywam się tutaj na filozoficzny spokój, o który tak trudno na Stawisku” – pisał w maju 1950 r.

Takich wpisów jak: „Jeszcze nigdy mi Sandomierz może nie wydał się taki piękny, jeszcze mi nigdy tak dobrze nie było” lub „Jakiż cudny ten Sandomierz” (obydwa z czerwca 1952 r.), jest w „Dziennikach” wiele. Zwłaszcza na początku lat 50., kiedy to pisarz przeżywał swój najlepszy okres w życiu osobistym i pisarskim. I nawet jeśli czasem nie potrafił się zebrać do pisania, to miasto nie zawodziło go pod względem wypoczynkowym. Chwilami nawet to sandomierskie lekkoduchostwo wywoływało w nim wyrzuty sumienia: „Mogę zanurzyć się bez reszty w moim przyrodzonym żywiole – w literaturze (…) Tu dopiero widzę, jak wszystko inne: działalność społeczna, redakcja, teatr – jest mi obce i narzucone. Nawet rodzina jest elementem mniej istotnym i zastanawiam się chwilami, czy ja ich nie za mało kocham” (maj 1955).

Dramatyczne chwile

Przyjeżdżał tu także, by uciec od cierpienia w najbardziej dramatycznych momentach życia. Gdy w maju 1959 r. zmarł na gruźlicę jego kochanek Jerzy Błeszyński, Iwaszkiewicz tydzień później był już w Sandomierzu. Czytał wiersze ukochanego młodzieńca i pisał do niego pośmiertne listy.

Z upodobaniem chodził nad Wisłę, gdzie lubił obserwować młodych chłopaków. To na miejscowej plaży zrodził się pomysł minipowieści „Tatarak”, w której opisał znajomość dojrzałej Marty i młodziutkiego Bogusia. Ona jest chora i wkrótce umrze, on tryska młodzieńczą energią. Krytycy dopatrują się w tym dziele echa jego własnej relacji z młodszym od niego o 38 lat Błeszyńskim. „Portretując Jerzego w postaci Bogusia, a siebie jako Martę – odwracał role. Pozwolił umierającemu chłopakowi być beztroskim i głupim, a Marcie chorować i spodziewać się rychłej śmierci. Brał odwet za cierpienie i przedwczesną śmierć przyjaciela” – pisze Anna Król w „Rzeczach. Iwaszkiewicz intymnie”.