W krainie Popiela i Balladyny

Wakacje to idealny okres, żeby w Kujawsko-Pomorskiem przemierzyć Szlak Piastowski i dotrzeć do obiektów z początków polskiej państwowości.

Publikacja: 29.06.2017 00:00

Widok na Kruszwicę z gotycką Mysią Wieżą

Widok na Kruszwicę z gotycką Mysią Wieżą

Foto: materiały prasowe, Daniel Pach

Era Piastów, a zwłaszcza ich początków, kojarzy się nam głównie z Wielkopolską. Tymczasem stawiali prestiżowe budowle również na Kujawach, gdzie urodzili się też Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki. To właśnie w ich osobach polska państwowość znalazła tam życiodajne siły, by odrodzić się po rozbiciu dzielnicowym, co zaowocowało później unią Polski i Litwy.

Kamienne gurty

Wycieczkę Szlakiem Piastowskim warto rozpocząć od Kruszwicy, która wita turystów u nasady Półwyspu Rzępowskiego wznoszącą się na Wzgórzu Zamkowym gotycką Mysią Wieżą. Kojarzy się z legendą o Popielu, tymczasem to pozostałość zamku Kazimierza Wielkiego z połowy XIV w. Budowla ma wysokość 32 m, a z jej szczytu rozpościera się imponujący widok na miasto i znane z legend jezioro Gopło, wokół którego akcję tragedii „Balladyna” osnuł Juliusz Słowacki.

Okres największej świetności kruszwickiego grodu, który stał się jedną ze stolic pierwszych Piastów, przypadł na drugą połowę X i cały XI w. Kruszwica otoczona była wieńcem osad, których ludność świadczyła usługi dla władców. Stała się także siedzibą biskupstwa. Właśnie tu mieścił się ośrodek, z którego Piastowie chrystianizowali pogańskie Pomorze.

Opłakany w skutkach dla Kruszwicy okazał się w 1096 r. konflikt pomiędzy księciem Zbigniewem a Władysławem Hermanem, ale jeszcze gorszy był rozkaz Bolesława Pobożnego, po którym spalono gród. Dopiero rządy Kazimierza Wielkiego zapoczątkowały nowy okres pomyślności miasta. W miejscu starego zamku zbudowano murowany. Gotycka budowla stała się strategicznym punktem na pograniczu polsko-krzyżackim, siedzibą kasztelani i starostwa.

W Kruszwicy znajduje się najstarsza z zachowanych na Kujawach świątyń – romańska kolegiata pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, datowana na przełom XI/XII w. Romański charakter budowli podkreślają grube kamienne mury, półkoliste łuki oraz proste geometryczne kształty. Wnętrze kościoła jest bardzo surowe, wręcz ascetyczne. Nawy, transept i prezbiterium przykryte są belkowym stropem, sklepienia apsyd wykonano z drobnych kamieni i okrzesków, a w wieżowych kruchtach zachowały się najstarsze w Polsce sklepienia na skrzyżowanych kamiennych gurtach.

Wschodnia fasada budowli jest ciekawą kompozycją pięciu symetrycznie rozmieszczonych apsyd. Z kolei stronę południową zdobią trzy romańskie portale, natomiast masyw zachodni w przyziemiu jest kamienny, romański zaś wyżej ceglany w stylu gotyckim.

Cennymi zabytkami kruszwickiej kolegiaty są dwie chrzcielnice – piaskowcowa z XI w. i granitowa z XII w. W 1954 r. odsłonięto w apsydach transeptu dolne części romańskich ołtarzy.

Odbudowa monarchii

W Mogilnie malowniczo otoczony wodami Jeziora Mogileńskiego wznosi się kościół pod wezwaniem św. Jana Apostoła i klasztor założony w XI w. przez benedyktynów. Klasztorne mury strzegą najstarszej studni w Polsce.

Choć na bramie pobenedyktyńskiego zespołu klasztornego widnieje data „1065″, badania prof. Zygmunta Świechowskiego i prof. Andrzeja Kossa wskazują, że dokument fundacyjny z 1065 r. potwierdzający, że fundatorem był Bolesław II Śmiały, okazał się XII-wiecznym falsyfikatem. Bolesław wspierał zapewne klasztor i dlatego późniejsza tradycja widziała w nim jego fundatora.

Klasztor pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela powstał jednak około 1050 r. z woli Kazimierza Odnowiciela. Inicjatywa monarchy związana była z programem odnowy struktur kościelnych po kryzysie monarchii wczesnopiastowskiej. Budowla została wzniesiona przez mnichów benedyktyńskich rekrutujących się z Leodium, a przybyłych do Polski wraz z Kazimierzem Odnowicielem. Wśród nich był Aron, późniejszy biskup krakowski. W następnych latach grupa pierwszych budowniczych została uzupełniona o mnichów bawarskich. Wszyscy oni mieli wesprzeć odnowienie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Do czasu odbudowy katedry gnieźnieńskiej opactwo mogileńskie być może nawet ją zastępowało.

Już w latach 1146–1176 Bolesław Kędzierzawy obdarował klasztor wielkimi włościami, a w 1179 r. papież Aleksander III zatwierdził wszystkie posiadłości klasztorne.

Opactwo w Mogilnie odegrało w średniowieczu ogromną rolę w chrystianizacji Mazowsza i Pomorza. Było znaczącym ośrodkiem religijnym i gospodarczym również później, kiedy stało się osadą targową, której król Władysław Jagiełło nadał prawa miejskie 17 maja 1398 r.

Zwiedzając klasztor mogileński, można podziwiać wyeksponowane i zaadaptowane pomieszczenia z odsłoniętymi reliktami pierwotnej i późniejszej architektury benedyktyńskiej. Zaliczają się do nich m.in. fragmenty muru romańskiego w skrzydle zachodnim, piwnice w skrzydle południowym oraz elementy pieca.

W 1998 r. z inicjatywy abp. Henryka Muszyńskiego powstało w klasztorze Europejskie Centrum Spotkań Wojciech-Adalbert. Zabudowa poklasztorna stanowi jego zaplecze mieszkalno-hotelowe.

Na klasztornym wirydarzu, którego centralnym punktem jest najstarsza w Polsce studnia, odbywa się wiele cyklicznych imprez kulturalnych, w tym Dni Benedyktyńskie, a także plenery artystyczne, wystawy, koncerty, wykłady.

Warto wspomnieć, że nieopodal zespołu klasztornego stoi późnogotycki kościół farny pod wezwaniem św. Jakuba Starszego. To właśnie w tej parafii w latach 1890–1910 proboszczem był ksiądz Piotr Wawrzyniak, działacz społeczny, narodowy, żarliwy patriota.

Z warsztatu Wita Stwosza

Kolejnym etapem wyprawy po kujawsko-pomorskim Szlaku Piastowskim może być wizyta w Strzelnie. Na temat początków kościołów strzelińskich istnieje wiele hipotez. Mimo stosunkowo dużej liczby zapisków w kronikach, poczynając od Długosza, nie określono jednoznacznie dat budowy świątyń.

Najprawdopodobniej starszy jest kościół św. Prokopa, wzniesiony w drugiej połowie XII w. Kościół klasztorny św. Trójcy powstał na przełomie XII i XIII w. i to on jest centralną budowlą. Wzniesiony został z granitowych ciosów jako trójnawowa bazylika z transeptem i kaplicami, z dwiema cylindrycznymi wieżami przy prezbiterium oraz dwuwieżowym masywem zachodnim. Poza apsydami i emporą wnętrze pierwotnie nakryte było drewnianymi stropami. Posadzkę wykonano z płytek ceramicznych. Główne wejście znajdowało się od strony północnej. Od południowej do świątyni przylegał klasztor, wzniesiony prawdopodobnie z drewna. Przestrzeń między bazyliką a drugim kościołem wypełniał cmentarz. Dopiero później, ok. XV w., powstały tam budynki klasztorne.

Przebudowa w połowie XV w. zniekształciła romańską bryłę bazyliki. Nawy nakryto wtedy gotyckimi sklepieniami, a romańskie kolumny obmurowano w gotyckie filary. W XVIII w. nadano kościołowi, m.in. fasadzie frontowej, formy barokowe, dobudowano od południa kaplice, świątynia otrzymała nowe wyposażenie.

Na szczęście w ostatnich latach przeprowadzono gruntowną renowację świątyni, w wielu fragmentach odsłonięto formy romańskie. W paru miejscach, m.in. w kaplicy św. Restytuta, w apsydzie prezbiterium, na sklepieniach krypt podwieżowych oraz w zakrystii odkryto cenne polichromie z dawnych czasów. Nawy i prezbiterium nakryte są sklepieniami gotyckimi z XV w.

Nawę główną od naw bocznych oddzielają cztery słynne kolumny romańskie z końca XII w., wykute w piaskowcu, później zamurowane i odkryte w 1946 r. Znajdują się na nich personifikacje cnót i przywar. Przy bazylice wznosi się wspomniana rotunda św. Prokopa, największa budowla romańska na planie koła.

Jeden z najstarszych gotyckich kościołów katedralnych w Polsce podziwiać można we Włocławku. Wnętrze katedry pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny skrywa cenną marmurową tumbę bp. Piotra z Bnina, wykonaną w warsztacie Wita Stwosza.

Szlak prowadzi nas również do Brześcia Kujawskiego, dawnej siedziby książąt kujawskich z linii Piastów i rodzinnego miasta Władysława Łokietka. Z kolei w Kowalu przyszedł na świat Kazimierz Wielki.

Warto się też wybrać do Biskupina, gdzie działa rezerwat archeologiczny wioski wczesnopiastowskiej. Ale jego historia jest chyba wszystkim znana.

Archiwum
Znaleźć sposób na nierówną walkę z korkami
Archiwum
W Kujawsko-Pomorskiem uczą się od gwiazd Doliny Krzemowej
Archiwum
O finansach samorządów na Europejskim Kongresie Samorządów
Archiwum
Pod hasłem #LubuskieChallenge – Łączy nas przyszłość
Archiwum
Nie można zapominać o ogrodach, bo dzięki nim żyje się lepiej