Warszawa niegościnna dla Prusa

20 sierpnia minie 170. rocznica jego urodzin. Jednak twórca „Lalki”, uznawany za arcywarszawskiego prozaika, dorastał na wschodzie Polski. Fakty z życia Aleksandra Głowackiego, którego zapamiętano pod literackim pseudonimem Bolesław Prus, przypomniała Monika Piątkowska w nowej biografii „Prus. Śledztwo biograficzne”.

Urodził się w 1847 r. w Hrubieszowie. Dlaczego Antoni Głowacki nie towarzyszył swej małżonce Apolonii z Trembińskich w czasie połogu, a także długo zwlekał, by przyjechać zobaczyć własne dziecko? Nie wiadomo, choć można się domyślać, że w tamtym czasie małżeństwo przechodziło kryzys.

Szybko osierocony

Przyszły pisarz dzieciństwo spędził w majątku ojca w Żabcach, ale nie należało ono do szczęśliwych. Gdy miał trzy lata, zmarła matka, a sześć lat później ojciec. Dziewięcioletni Aleksander zamieszkał u babki w Puławach. Po jej śmierci trafił pod skrzydła krewnych w Lublinie. Gdy podrósł, razem z bratem, nauczycielem szkolnym, trafił do Siedlec, a stamtąd do gimnazjum w Kielcach.

Monika Piątkowska portretuje młodego Aleksandra jako chłopca „ekspresyjnego, gadatliwego, głośnego, wiecznie zbuntowanego i rozbawionego”. Typ klasowego filozofa, który wzbudzał konsternację u nauczycieli swoimi prowokacyjnymi pytaniami. Jednocześnie był jednym z najlepszych uczniów i szczególnie lubił matematykę. Piątkowska pisze też o jego napadach lęku i konwulsjach, które dopadały go w chwilach stresu. Autorka zauważa również, że Prus był często bity w dzieciństwie przez krewnych i opiekunów oraz szykanowany przez rówieśników.

W Kielcach zastało go powstanie styczniowe. Miał wtedy 16 lat, co nie przeszkadzało mu wziąć udziału w walkach. Ranny trafił do niewoli. Cudem uniknął zsyłki do Rosji, choć pozbawiono go szlachectwa i na pewien czas osadzono w celi. Dla jego brata powstanie skończyło się gorzej. Dramatyczne przeżycia zachwiały słabym zdrowiem fizycznym oraz umysłowym Leona Głowackiego, który zapadł na ciężką psychiczną chorobę i resztę  życia spędził pod opieką lekarzy. Tymczasem Aleksander u boku troskliwego wujostwa skończył szkoły w Lublinie i w 1866 r., mając 19 lat, wyjechał studiować na Wydział Matematyczno-Fizyczny w Szkole Głównej w Warszawie, która powstała w miejsce zamkniętego przez cara uniwersytetu.

Pierwsze tygodnie Głowackiego w Warszawie autorka biografii opisuje tak: „Nie znał miasta ani jego zwyczajów, nie miał w nim wielu zaprzyjaźnionych domów i niewiele miejsc budziło w nim jakiegokolwiek wspomnienia. Na samotność i anonimowość nie mógł jednak narzekać. Tego roku naukę w szkole głównej podjęło aż piętnastu jego klasowych kolegów, a na uczelnianych korytarzach co chwila spotykał znajomych z Siedlec i Kielc”.

W Warszawie młodzieniec bardzo się zmienił. Z przebojowego i bezczelnego stał się nieśmiały i niepewny. Trema prowincjusza szybko jednak minęła i chociaż był nieatrakcyjny i zaniedbany, momentalnie zdobył opinię kobieciarza. Coś jednak musiało się wydarzyć w jego życiu, bo podczas trzeciego roku studiów przestał zajmować się kobietami. Co więcej, zaczął wręcz potępiać nieodpowiedzialną popędliwość i rozwiązłość. Monika Piątkowska dopatruje się w tym zwrocie seksualnej traumy i stawia tezę (po raz kolejny wyłącznie na podstawie jego literackich tekstów), że musiał spowodować ciążę u jednej z kochanek, która dokonała później aborcji. To wydarzenie miało zapoczątkować kryzys psychiczny i duchowy. Jeszcze przed końcem roku akademickiego 21-letni Aleksander wrócił na Lubelszczyznę, żeby odżyć.

Pozytywista

Czas spędzony w Warszawie był także okresem, w którym Prus nawiązał liczne znajomości, a także ukierunkował jego myślenie na myśl pozytywistyczną i scjentystyczną, która określi charakter jego dorosłej publicystyki, a także prozy.

Do Warszawy wrócił kilkanaście miesięcy później, w grudniu 1870 r. W międzyczasie próbował rozpocząć naukę na Wydziale Leśnym uczelni w Puławach. Leśnikiem jednak nie został, bo z hukiem wyleciał ze studiów za niesubordynację.

W Warszawie już nie wrócił na studia. Zaczął pracować, a po godzinach – pisać.

Dawni koledzy ze studiów zaczęli już robić kariery. Tymczasem jego sytuacja wyglądała nieciekawie. Kompleks niższości przy jednoczesnym poczuciu wyższości sprawiły, że stał się trudny do zniesienia. Monika Piątkowska pisze, że Głowacki „nie miał kapitału, zawodu, popleczników, widoków na przyszłość, a co najgorsze, wszędzie gdzie się rozejrzał, widział przyjaciół, których kariery mogły budzić wyłącznie zazdrość”.

Imał się różnych zawodów. Był kopistą, korepetytorem, subiektem, a nawet pracownikiem fabryki. Piątkowska twierdzi też, że podobnie jak Stanisław Wokulski z „Lalki” przez pewien czas był na utrzymaniu majętnej wdowy, z którą miał romans.

Mimo trudności z każdym rokiem nabierał większej sławy jako publicysta. Jego „Kroniki tygodniowe” w „Kurierze Warszawskim” stały się jednym z najbardziej rozpoznawalnych działów publicystycznych stołecznej prasy. Ostre teksty, często krytyczne wobec zaściankowości i zacofania rodaków, przysparzały mu wielu wrogów. Pisał otwarcie o obyczajowości i zwyczajach seksualnych mieszkańców Warszawy, przez co zdobył opinię publicysty nieobyczajnego i sprośnego. Doszło nawet do tego, że został napadnięty na ulicy przez grupę studentów rozjuszonych jego tekstami.

W 1875 r. ożenił się ze swą daleką kuzynką, dawną miłością, do której wiele lat robił podchody. Jednak nie doczekali się z Oktawią Trembińską potomstwa.

Prus nie lubił podróży. Piątkowska dostrzega u niego objawy agorafobii i natręctw, które sprawiały, że nawet przechodząc przez most, potrafił dostać napadu lęku. Za granicą był tylko raz, w 1895 r. Wyprawę po Europie zakończył kilkudniowym pobytem w Paryżu, o którym później pisał w „Lalce”.

Niedosyt sławy

Wiele lat, mimo rozpoznawalności publicystycznej i prozatorskiej, czuł niedosyt literackiej sławy. Kiedy w 1883 r. jego znajomy Henryk Sienkiewicz odnosił sukcesy, publikując  odcinki „Ogniem i mieczem” w dzienniku „Słowo”, Prus niemal rozchorował się z zazdrości.