Autor, który wywołał burzę

W sobotę 15 października na XXI Konfrontacje Teatralne do Lublina po raz pierwszy przyjedzie spektakl Krystiana Lupy. To „Plac Bohaterów”, oparty na ostatnim dramacie Thomasa Bernharda (1931-1989), napisanym na setną rocznicę Burgtheater w Wiedniu.

Premiera wywołała prawdziwą burzę i była w Austrii jednym z największych teatralnych skandali końca XX wieku.

Przebój Awinionu

„Plac Bohaterów” w reżyserii Lupy z Litewskiego Narodowego Teatru Dramatycznego w Wilnie był jednym z największych wydarzeń tegorocznego Festiwalu Awiniońskiego i grano go przez wiele wieczorów przy pełnej widowni. To swoisty fenomen, ponieważ rok wcześniej wielkim powodzeniem cieszyła się w Awinionie wcześniejsza „Wycinka” Bernharda w inscenizacji Lupy z Teatru Polskiego we Wrocławiu. Wybitny reżyser po wielu improwizowanych spektaklach, poświęconych naturze artystów w wymiarze ich intymności, duchowości, a i antropologii kultury – powracając po latach do Bernharda, stał się, ku zaskoczeniu chyba wszystkich, zarówno bardziej polityczny, jak i prostszy w odbiorze.

Oczywiście zarówno w „Wycince”, jak i w „Placu Bohaterów” mamy elementy głębokiej podróży w odmęty ludzkiej duszy, reżyserski odlot, a może raczej lot, ale mimo wszystko realia spektaklu bliższe są rzeczywistości zwykłego widza niż spektakle z cyklu „Persona”.

„Plac Bohaterów” jest dramatem stricte społeczno-politycznym. A demony, które ujawnia – pojawiają się, niestety, „tu i teraz”. Znaczące jest już tytułowe miejsce. 15 marca 1938 roku na Placu Bohaterów głównym placu Wiednia Adolf Hitler ogłosił wcielenie Austrii do Niemiec. 50 lat później, w mieszkaniu niedaleko Placu Bohaterów, odbywa się zjazd rodzinny familii Schusterów. Profesor Schuster, myśliciel, filozof, który uciekając przed nazistami opuścił Austrię i wyjechał do Oxfordu, w latach 60. został poproszony przez burmistrza Wiednia o powrót na uniwersytet. W Wiedniu jednak nie widzi dla siebie innego wyjścia poza samobójstwem, ponieważ sytuacja w Austrii jest „gorsza niż przed 50 laty”.

W „Placu Bohaterów” Bernhard stosuje jeden ze swoich ulubionych wątków: śmierć bohatera i śledztwo w sprawie jej motywów. Samobójstwo bohatera ma miejsce już na samym początku sztuki. Naukowiec żydowskiego pochodzenia po latach spędzonych w Anglii powraca do swojego kraju, który opuścił, uciekając przed nazistami. Ojczyzna okazuje się być „zabójczą przestrzenią”.

W spektaklu padają mocne słowa. „W Austrii musisz być albo katolikiem/albo narodowym socjalistą/wszystko inne nie jest tolerowane/wszystko inne jest niszczone”. Prezydent to zakłamany kołtun, premier szachraj państwowy, socjaliści stali się wyzyskiwaczami i torują drogę do władzy narodowym socjalistom. Media to partyjny chlew, Kościół i przemysł pociągają za sznurki zła. Słowa brzmiące mocno i aktualnie na tle radykalizacji społecznych zachować na całym kontynencie.

Litwini, a zwłaszcza klasa polityczna, nie zareagowała histerycznie na spektakl, choć przecież w przedstawieniu krytyczne oceny zilustrowane są wizualizacjami współczesnego Wilna autorstwa Łukasza Twarkowskiego. Przedstawienie zostało nagrodzone czterema Złotymi Krzyżami Sceny, najwyższej nagrodami teatralnymi na Litwie – za najlepsze przedstawienie, dla najlepszego aktora i aktorki oraz za najlepszą realizację video.

Festiwal przygotował również cykl spotkań, których celem jest przybliżenie postaci Thomasa Bernharda oraz tematów, wokół których oscyluje jego twórczość. Rozmowę na temat literatury Bernharda i teatru Lupy z udziałem Jacka St. Burasa, Karola Franczaka i Adama Lipszyca poprowadzi Agata Wittchen-Barełkowska. Dzięki Stipendienstiftung der Republik Österreich dotarła do archiwum Thomasa Bernharda, gdzie pracowała z notatkami pisarza i kolejnymi wersjami jego tekstów, co przyniosło znakomitą książkę „Kategoria teatralności w dziele Thomasa Berharda”. Napisała w niej o „Placu Bohaterów”: „Zamówiona na okoliczność setnej rocznicy Burgtheater na Ringstrasse sztuka wywołała w Austrii prawdziwą burzę. Przed premierą przedostały się do prasy fragmenty ściśle utrzymywanego w tajemnicy tekstu. Ich zawartość wystarczyła, by ze wszystkich stron podniosły się głosy sprzeciwu. Mając na myśli Bernharda, wołano: „Precz z Wiednia z tym łajdakiem” (Joerg Heider, FPOE-Obmann). Wicekanclerz i VP-Obmann Alois Mock powiedział: „Gdybym był odpowiedzialnym za to ministrem, przeciwstawiłbym się umieszczeniu czegoś takiego w repertuarze”, a Bundespraesident Kurt Waldheim stwierdził: Uważam, że ta sztuka jest ordynarną zniewagą narodu austriackiego”. Jak wiadomo Waldheim miał nazistowską przeszłość, zaś Heider, który zabił się prowadząc samochód 140 km/h pod wpływem alkoholu, faszyzujące i rasistowskie poglądy. Dlatego Bernhard odpierał ataki słowami: „Tak, moja sztuka jest wstrętna. Ale sztuka, która rozgrywa się teraz dookoła, jest tak samo wstrętna”.

Jak przypomina Agata Wittchen-Barełkowska, premiera „Placu Bohaterów” należała do najbardziej burzliwych w dziejach Burgtheater. Tak bardzo gorzkich słów padających ze sceny pod adresem Austrii wcześniej tam nie słyszano. Na przykład frazy: „Kiedy pan dzisiaj w Austrii wybierze jakiegoś polityka wybierze pan tylko skorumpowaną świnię”. Skutek był taki, że na wiedeńskich ulicach dochodziło nawet do rękoczynów wobec autora.

Nowa fala

Dwukrotnie o 17.00 i 20.00 – obejrzeć będzie można 14 października głośnych „Aktorów żydowskich” Anny Smolar z Teatru Żydowskiego w Warszawie. To spektakl oparty na biografiach aktorów stołecznej sceny – o próbie wyłamania się ze stereotypów narodowościowych i wyjścia z artystycznego getta. Spektakl wygrał Nagrodę Główną Jury dla najlepszego spektaklu na 51. Przeglądzie Teatrów Małych Form w Szczecinie. Za tekst Michał Buszewicz otrzymał Nagrodę dla Młodego Twórcy na 54. Rzeszowskich Spotkaniach Teatralnych Festiwalu Nowego Teatru.