Oddział Muzeum Czartoryskich w Puławach to spuścizna po pierwszym polskim muzeum, zwanym „polskimi Atenami”, założonym przez księżną Izabelę z Flemmingów Czartoryską. Jej długi życie od 1746 do 1835 odzwierciedlało zmianę postawy polskiej arystokracji, która od postaw pełnych egoizmu i typowego polskiego „sobiepaństwa” ewoluowała do głębokiego patriotyzmu w obliczu zagrożenia bytu Rzeczpospolitej.
Kochanka i patriotka
W młodości znana ze swobody obyczajów, a wśród jej kochanków byli m.in. król Stanisław August Poniatowski i Nikołaj Repnin, poseł rosyjski w Warszawie zwłaszcza w dobie Sejmu Czteroletniego była ważną postacią obozu patriotycznego. Po upadku Rzeczpospolitej stworzyła pierwsze polskie muzeum w puławskiej Świątyni Sybilli, które Puławach, dopełniła potem ekspozycja w Domu Gotyckim. Oba stanęły na terenie odbudowanej po dewastacji wojsk rosyjskich w 1794 roku rezydencji pałacowej i parku krajobrazowego.
To był początek kolekcji Muzeum Czartoryskich znanej później z Krakowa. To w Puławach właśnie przechowywane było arcydzieło Leonarda da Vinci „Dama z łasiczką”. Wraz z dwoma mieczami krzyżackimi z bitwy pod Grunwaldem, które przekazał Tadeusz Czacki. A także, nie zawsze autentycznymi, symbolicznymi narodowymi relikwiami, wśród których była rzekoma czaszka Jana Kochanowskiego oraz tak zwane „trzewiczki królowej Jadwigi”, będące de facto butami koronacyjnymi Zygmunta Augusta.
Rotundowa Świątynia Sybilli w Puławach wybudowana została w latach 1798-1801 jako Świątynia Pamięci na stromej skarpie wiślanej przez Piotra Aignera na wzór świątyni Westy w Tivoli koło Rzymu. Do górnej, reprezentacyjnej sali wchodzi się po szerokich schodach, których strzegą kamienne lwy, będące prezentem cara Aleksandra I. Był przyjacielem syna księżnej Adama, ministra spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego i odwiedził Puławy w 1805.
Ideę Świątyni Pamięci znakomicie wyraża umieszczone nad wejściem motto” „Przeszłość-Przyszłości”. Zbiory mające przypominać o wielkości Rzeczpospolitej w 1830 r., jeszcze przed wybuchem powstania listopadowego, w okresie napiętych stosunków pomiędzy Warszawą i Petersburgiem zostały ewakuowane do Paryża. Gdy wróciły do Krakowa, stały się zalążkiem wspomnianego Muzeum Książąt Czartoryskich.