Syreni zaśpiew

Wielkie miasto wytwarza własną gwarę, miejski żargon, którego słowa i zdania nabrzmiałe są mnóstwem treści, dostępnych wyłącznie ludziom w tym mieście żyjącym – pisał Leopold Tyrmand w „Złym” – powieści, której bohaterką jest powojenna Warszawa. Był rok 1955. Sześć dekad później miasto wciąż ma swój slang, ale trudniej zachować jego lokalny charakter – dziś słowa przemieszczają się w światłowodach lotem błyskawicy.

Bronisław Wieczorkiewicz, autor opracowania „Gwara warszawska dawniej i dziś”, podkreśla, że na przełomie XIX i XX wieku na język Warszawy składało się wiele odrębnych gwar – terytorialnych (gwara staromiejska, gwary Powiślak, Woli, Pragi) oraz środowiskowych (drobnomieszczańska, proletariacka, uliczna, przestępcza).

„Lud warszawski oraz drobne mieszczaństwo uważało Warszawę za cały świat i często przez całe swoje życie dalej, jak do Wilanowa, Bielan, Mokotowa, Czerniakowa czy Woli nie wychodziło” – pisze badacz dodając, że to charakterystyczne dla mieszkańców wielkich miast zamknięcie miało wpływ na ukształtowanie się swoistego języka. Miasto było więc językową prowincją rozbitą dodatkowo na odrębne dzielnice.

„Jakoby na wzór Indian wszyscy trzymali się tylko swojej kasty. Urzędnik żył tylko w sferze jemu równej, także rzemieślnik trzymał się ściśle swojego warsztatu” – dostrzegał w 1886 roku Franciszek Walczakiewicz („Nad szarą Wisełką”) zauważając, że poszczególne kategorie mieszkańców „nie przekraczały granic, jakie pradziady ich sobie nakreślili”.

Warsiaskie L

Już wtedy badacze zwracali uwagę na warszawską manierę zdrabniania słów. Według Walerego Przyborowskiego („Stara i młoda prasa. Przyczynek do historii ojczystej – kartki ze wspomnień dziennikarza”, wyd. 1897 r.) miało to, zdaniem mówiących, przydać ich słowom elegancji. I można pomyśleć, że przydaje do dziś, bo wciąż zamawia się śniadanka i obiadki, kawki i herbatki, ćwiarteczki i kieliszeczki.

Drugą z cech charakterystycznych, na które zwraca uwagę Bronisław Wieczorkiewicz, są podniosłe sformułowania. Warszawa przyjmuje nazwę „Syreniego Grodu”, nie sypia się, ale „tonie w objęciach Morfeusza”, nie ma aktorek, tylko „córy Melpomeny”.

Powszechne było także przeinaczanie wyrazów, trudnych bądź zapożyczonych (lefrektować, abcas, styryna, prewatny). Powstawały słowa z sufiksem -ak charakterystycznym dla dialektu mazowieckiego (cielak, łobuziak, schaboszczak i, oczywiście, warszawiak) oraz -arz, -ara i -arka (plotkara, flirciarka, spryciarz). Pojawiały się wpływy języka jidysz (kojfnąć, kiepełe, miglanc).

Mimo gwałtownych wydarzeń z początków XX wieku język warszawiaków żył, rozwijał się i w dobrej formie przetrwał do czasów PRL.

Leopold Tyrmand: „Na ogół sądzi się mylnie, że najbardziej charakterystyczna dla Warszawy wymowa polega na zmiękczaniu głoski „sz” do „ś”. Rzeczywiście – akcent warszawski zawiera w sobie i tę osobliwość; jednak głoską, po której warszawiak nieomylnie rozpozna warszawiaka, jest litera „L”. Warszawskie „L” ma dźwięk owiniętego w flanelę metalu. Słowo „obywatel” zabrzmiało w ustach Dziarskiego [jeden z bohaterów „Złego” – bk] tak, że nikt z ludzi, urodzonych pomiędzy Olszynką Grochowską a Cmentarzem Wolskim i Bielanami a Służewcem, nie mógłby mieć najmniejszych wątpliwości, że stoi przed nim rodak, krajan, ziomek i pobratymiec.

Gwarę przenosili na papier także Stanisław Grzesiuk, Marek Hłasko i Marek Nowakowski, budując przy okazji wizerunek chłopaków ze złej dzielnicy. Stylizacje Stefana Wiecheckiego szły nieraz w przeciwnym kierunku – z felietonów w „Expressie Wieczornym” na ulice. Stołeczna gwara zawędrowała nawet do „Kwiatów polskich” Juliana Tuwima:

„Bez” (fragment):

„Szofer nim maił swą taksówkę

Frajerów wioząc na majówkę,

Na trawkie, pifko i muzykie;

Gnał na sto jeden, na rezykie;

A wiózł śmietankie towarzyskie:

Kuchtę Walercię, tę ze Śliskiej,

Burakoszczaka z Czerniakowskiej

I Józia Gwizdalskiego z Wolskiej.

Byli spocone i zziajane

I wszystka trzech w drebiezgi pjane,

I jak jechali bez Pułaskie,

Fordziak w latarnię wyrżnął z trzaskiem,

I przybiegł (tyż pod gazem krzynkie)

Flimon szarpany za podpinkie.

Szofer czarował go natralnie,

Że on zapychał leguralnie…”

Warszawa jest klawa

Tak było, gdy na majówki jeździło się do Konstancina, Milanówka albo Grodziska. W XXI wieku można mówić raczej o slangu miejskim niż o poszczególnych gwarach.

– Rzeczywiście, łatwa komunikacja dużo zmienia. A nowa gwara miejska ma w tej chwili, moim zdaniem, nie tyle odróżniać wspólnoty poszczególnych miast od siebie, co odróżniać mieszczan od całej reszty – mówi „Rz” Bartek Chaciński, autor „Słowników najmłodszej polszczyzny”. Tytuły kolejnych edycji: Wypasiony, Wyczesany i Totalny – zawierają w sobie sformułowania, których zgodnie używają najmłodsi ze wszystkich polskich miast.

– Oczywiście – i to ważne! – każde miasto ma swój geograficzny słownik slangowy opisujący budynki, place i inne miejsca – podkreśla Chaciński. – Tu się nic nie zmienia. W Warszawie to na przykład Pekin (PKiN), Lemingrad (Miasteczko Wilanów) czy Patelnia (placyk przed stacją metra Centrum). Określenia lokalne, które nie każdy przyjazdy będzie znać.

Przed Lemingradem były Poniatoszczak, czy Skaryszak – nadal w użyciu, bo dawna gwara wciąż jest dla warszawiaków ważna. Wydany w 1966 roku „Słownik gwary warszawskiej XIX wieku” Wieczorkiewicza chodzi na internetowych aukcjach po 80-130 złotych. Wydawane są pozycje w rodzaju „Małej książki o gwarze warszawskiej” Marii Mroux Bulikowskiej, która w przystępnej, ilustrowanej formie przybliża dzieciom postacie warszawskich andrusów, handlarzy z Kercelaka, oraz meandry „szadzenia” (szerdelki, z faszonem) oraz zmiękczania głosek „kę” i „gę”(dlatego: „za chwilkie” zamiast „za chwilkę”).

Popularnością cieszą się warsztaty gwary prowadzone przez stowarzyszenie Gwara Warszawska (gwara-warszawska.waw.pl). – W ciągu kilku lat takich spotkań było ponad dwadzieścia. Staramy się dotrzeć do każdego uczestnika, więc grupy liczą maksymalnie 35 osób, ale chętnych zawsze jest dużo więcej – mówi Grzegorz Towalski ze stowarzyszenia. – Na początku zajęć opowiadamy o samej gwarze, o tym, w jaki sposób się kształtowała, wprowadzamy uczestników w klimat dawnej Warszawy i jej mieszkańców. Następnie przechodzimy do części stricte warsztatowej, gdzie bawimy się warszawskimi piosenkami i tekstami Stefana Wiecheckiego. Uczestnicy przygotowują krótkie scenki, rozwiązują konkursy, jednym słowem – bawią się w klimacie dawnej Warszawy i jej języka.