Handball po polsku

Nazwa pochodzi od miejscowości, w której w latach 1917–1918 przetrzymywano legionistów Józefa Piłsudskiego. Aby zabić więzienną nudę, żołnierze I i III Brygady wykombinowali grę w szmacianą piłkę.

Sposób na obozową bezczynność

Niemiecki Obóz Internowanych nr 5 w Szczypiornie został zbudowany dla jeńców z frontów I wojny światowej. Pod koniec 1915 roku zaczęto tu zwozić żołnierzy, którzy odmówili przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec.

Byli wśród nich Rosjanie Anglicy, Francuzi, Jugosłowianie. Dwa lata później do Szczypiorna (dziś dzielnicy Kalisza) trafili polscy legioniści, którym także było nie po drodze z Wilhelmem II.

„Kwiat polskiego wojska został osadzony i skazany na bezczynność w Szczypiornie” – pisał marszałek, przetrzymywany wówczas w Magdeburgu.

Sposobem na bezczynność miały być kursy maturalne, nauka języków, gimnastyka, wreszcie gra z użyciem piłki, a właściwie worka wypchanego szmatami. Wiele źródeł wskazuje, że rozgrywki rozpoczęto z inicjatywy majora Stanisława Grzmota-Skotnickiego, żołnierza 1. Kompanii Kadrowej, później generała brygady. We wspomnieniach przewija się również nazwisko kaprala Antoniego Jarząbka.

„Nasi sportowcy wykombinowali niedawno nową grę w piłkę” – zapisał w swoim dzienniku jeden z jeńców, Ludwik Dudziński. „Zasady tej gry różnią się od używanych w footballu, są ciekawsze i rozwijają równomiernie całe ciało, podczas gdy w footballu pracuje się przeważnie nogami. Jeśli kiedyś wyjdziemy żywi z obozu, a nowa, rozumniejsza gra zyska prawa obywatelstwa u innych miłośników sportu, wówczas ten jeden choćby wynalazek będzie nas bronił przed zarzutami bezowocnego pobytu w Szczypiornie” – przewidywał Dudziński.

Za chwytaniem piłki z ręce przemawiały względy praktyczne – jeńcy musieli oszczędzać buty, a szmacianka nie bardzo chciała się toczyć. Nie było też mowy o kozłowaniu.

Zupa z brukwi i zabawa szmacianką

Legioniści grywali w jedenastoosobową odmianę handballu, nazywaną „niemiecką” (w odróżnieniu od siedmioosobowej „duńskiej”), nie ma jednak potwierdzenia, że podchwycili ją od niemieckich wartowników. Nie wyklucza się jednak, że niektórzy jeńcy znali ją wcześniej – gra rozwinęła się na przełomie XIX i XX wieku we wspomnianych krajach. Z początku na boisku rywalizowały drużyny z polskich baraków, ale w końcu doszło do turnieju międzynarodowego z udziałem Anglików, Francuzów, Rosjan i Serbów.

Czas gry nie był normowany, przepisy ulegały ciągłym zmianom, a rolę sędziego pełnił najstarszy stopniem spośród grających.

„W ciągu dnia koledzy biegali za szmacianką, zabawa ta podbiła ich serca, grali całe dnie, zapominając, że są internowani” – pisał w pamiętnikach Władysław Broniewski, jeden ze Szczypiorniaków.

Miał wtedy dwadzieścia lat. „Pobyt w obozie jenieckim w Szczypiornie zawsze kojarzyć mi się będzie z zupą z brukwi, suchym chlebem, czarną kawą i zabawą szmacianką”.