Promocja od kuchni

Skąd bierze się przekonanie, że najlepsze kasztany są na placu Pigalle? Dopiero gdy dotrzemy do Paryża, okazuje się, że na rzeczonym placu nie ma ani jednego straganu z pieczonymi kasztanami. Sądzi się także, że najlepszą pizzę robią włoscy emigranci w nowojorskim Brooklynie. Przekonuje o tym w swoich filmach Spike Lee. Najdorodniejsze homary serwowane są w Bostonie, a jeśli próbować owoców morza, to tylko na Lazurowym Wybrzeżu. Za to najszlachetniejsze wina powstają w Toskanii. Choć niektórzy – na przykład pisarz Peter Mayle i reżyser Ridley Scott – twierdzą, że te z Prowansji są nie gorsze. Z kolei Amerykanie będą przekonywać, że liczą się tylko wina kalifornijskie. Na potwierdzenie mają liczne filmy z „Bezdrożami” Alexandra Payne’a na czele. Jesteśmy przekonani, że Magdalenka to jakieś wykwintne francuskie ciastko, choć w gruncie rzeczy to bardzo pospolity deser. Trudno jednak dyskutować, kiedy na ołtarze literatury wyniósł je sam Marcel Proust.

Z kolei z „Misia” wiemy, że w Warszawie do kawy nie można zamówić nic innego, jak tylko ciastko zwane wuzetką. We Francji wiadomo – żaby i ostrygi. W Anglii herbata, fish & chips oraz zupa z pora. Ta ostatnia w wersji niebieskiej, tak jak to było w „Dzienniku Bridget Jones”. Na steki i burgery wybrać się trzeba do USA. W Amsterdamie trzeba obowiązkowo wstąpić na frytki z majonezem, przekonywali o tym bohaterowie filmu „Pulp Fiction”. Nad Morzem Czarnym należy spróbować ryb i kawioru, a popić Sowietskoje Igristoje. Tak jak bohaterowie filmów Nikity Michałkowa. W Zakopanem popróbować oscypków, a z Kazimierza Dolnego nie wolno wyjechać bez wypiekanego koguta. Podobnie jak z Poznania trzeba zabrać rogale marcińskie, a z Krakowa obwarzanki.

Skąd to wszystko wiemy? Zazwyczaj przeczytaliśmy o tym w jakiejś książce albo obejrzeliśmy w filmie. Czasami nawet nie pamiętamy w jakich, ale kultura w zglobalizowanym świecie pomaga utrwalać stereotypy. Te złe, ale również te dobre i nieszkodliwe, właśnie takie jak kuchnia.

Przeszłość w knajpach

Na podstawie literackich wątków gastronomicznych można tworzyć nie tylko eseje, ale wręcz całe leksykony. Spójrzmy choćby na Węgry. Po Budapeszcie można godzinami krążyć, dzierżąc dwie książki. W jednej dłoni trzymać „Sindbada” Gyula Krudyego, a w drugiej „Sindbad powraca do domu” Sándora Máraia.

Krudy w 1915 r. opisał wędrówkę tytułowego Sindbada – kobieciarza i sybaryty, który żegnając się ze światem, jeszcze raz odbywał w pamięci wędrówkę przez miejsca, które ukochał. Zachodził do ulubionych knajp, restauracji, wstępował do węgierskich kurortów i wiosek. Rozmawiał z zaprzyjaźnionymi woźnicami i odwiedzał dawne kochanki, które podawały mu wykwintne posiłki. Znakomicie sfilmował tę opowieść węgierski reżyser Zoltán Huszárik w adaptacji z 1971 r., jednej z najpiękniejszych filmowych wizytówek Budapesztu. Kilkadziesiąt lat później do pomysłu Krudyego powrócił jeszcze popularniejszy węgierski pisarz Sándor Márai. Złożył hołd starszemu pisarzowi i opowiedział z kolei o swoich wędrówkach kulinarno-trunkowo-obyczajowych przez Budapeszt. Próżno dziś szukać opisywanych przez Máraia kawiarni Niedźwiedź w Starej Budzie, czy knajpy Mała Sroka. Został tylko klimat, w który można się zanurzyć i odpowiednio nastroić przed podróżą do naddunajskiej stolicy.

Odpowiednią lekturą przed podróżą na Węgry będą także książki Krzysztofa Vargi. Ten polski pisarz, który w dojrzałym wieku zaczął odkrywać węgierskie korzenie, napisał już trzy książki o Madziarach. Wszystkie zatytułował gastronomicznie: „Gulasz z turula” (2008), „Czardasz z mangalicą” (2014) i „Langosz w jurcie” (2016). Ale nie należy ich traktować wyłącznie jako przewodników gastronomiczno-turystycznych, bo jedzenie to tylko punkt wyjścia do literackiej wędrówki przez węgierską kulturę i historię.

Podobnie jak z „Sindbadem” i Budapesztem, bywa także z warszawskimi knajpami, które opisywali Marek Hłasko, Tadeusz Konwicki czy Marek Nowakowski. Próżno dziś szukać klimatu dawnej Kameralnej, Hotelu Europejskiego czy SPATiF-u. Budynki ciągle stoją, czasami nawet lokale noszą te same nazwy, ale to już inne „księstwo warszawskie” niż to sprzed sześciu dekad.

Przez stolicę można też wędrować z kryminałami i powieściami sensacyjnymi pod pachą. Poszukać klimatu dawnej Woli, którą zrekonstruował Szczepan Twardoch w „Królu”. Natomiast w Krakowie zamówić słynne zapiekanki na pożydowskim Kazimierzu albo ruszyć w objazd po barach na wzór poety Marcina Świetlickiego czy prozaika Jerzego Pilcha, który opisywał trunkowo-przekąskowe przybytki Krakowa w „Pod Mocnym Aniołem” i „Spisie cudzołożnic”.

Mityczne miejsca

Nie tylko Polacy próbują cofnąć się w czasie do lat, kiedy literatura coś jeszcze znaczyła. To samo dzieje się choćby w Paryżu. Turyści piją wino w knajpeczkach Montrmartre’u, jak gdyby chcieli wskrzesić literackie sławy, które lubiły tam przesiadywać: Ernesta Hemingwaya, Francisa Scotta Fitzgeralda czy Gertrudę Stein. Właśnie w takie sentymentalne tony uderzał Woody Allen, kiedy kręcił swój film „O północy w Paryżu” (2011).

Z filmami Woody’ego Allena można zwiedzać nie tylko Paryż, ale przede wszystkim Nowy Jork. Zwłaszcza Manhattan z jego inteligencko-spacerowym klimatem. Wejść do słynnej restauracji Elaine’s położonej w Upper East Side, zapłacić wysoki rachunek i przez moment poczuć się jak dziennikarz „New York Timesa” albo aktor z Broadwayu.

Jeśli ktoś preferuje ulice nędzy z filmów Martina Scorsese, nie może zignorować Małej Italii. Kiedy zgłodniejemy, powinniśmy zajść na pizzę do Brooklynu. Bo jak wiadomo z filmu „Rób, co należy” Spike’a Lee (1989), najlepsze placki są u Sala – Włocha zagubionego w czarnym getcie.

Filmy i książki to nasze okna na świat. Chcemy jechać do Nowego Jorku, bo widzieliśmy go w filmach Scorsese i Allena. Paryż znamy z obrazów Nowej Fali i podróżujemy tam, by choć przez moment poczuć się jak Jean-Paul Belmondo i Jean Seberg w „Do utraty tchu”. Do stolicy Włoch jedziemy spędzić rzymskie wakacje na wzór Audrey Hepburn i Gregory’ego Pecka. Neapol nas kusi, bo czytaliśmy „Solfatarę” Macieja Hena albo zafascynowała nas narkotykowa „Gomorra” Roberta Saviano. W Hiszpanii szukamy przygód jak u Almodóvara. W Pradze rozglądamy się za piwem w towarzystwie jegomościów przypominających Bohumila Hrabala. I choć nigdy nie byliśmy w Wiedniu, to wiemy, że na śniadania podaje się tam zawsze kawę z czekoladą oraz jajka wbite w szklankę i podgrzewane na wrzątku. Na ile faktycznie są to „wiedeńskie” śniadania, przekona się tylko ten, kto pojedzie do Austrii.

O tych i innych tropach literacko-kulinarnych możemy przeczytać w licznych książkach poświęconych kuchni i kulturze. W Polsce w ostatnim czasie ukazały się choćby „Literatura od kuchni” Bogusława Deptuły, a także „Kuchnia filmowa” blogerki Pauliny Wnuk. Obydwie wydano w 2013 r. Istnieją także przewodniki kulinarne, które oprowadzają po miastach i całych regionach śladami słynnych dań i lokali. Bo czy turystyczny mit włoskiej Toskanii i francuskiej Prowansji mógłby się ukształtować, gdyby nie masa książek i filmów z akcją osadzoną w tychże regionach, które zaczęły się pojawiać w latach 90. XX w.?

Toskania w Lubuskiem

Zacznijmy od Prowansji, fragmentu Lazurowego Wybrzeża nad Morzem Śródziemnym. Odurzeni klimatem wakacji zapominamy, że Prowansja to także Marsylia – miasto imigrantów, gangów i narkotyków, gdzie regularnie na przedmieściach rozbrzmiewa dudnienie kałasznikowa. Jednak kinematografia robi swoje. Dlatego Prowansję reprezentują w naszych wyobrażeniach komedie romantyczne, z „Dobrym rokiem” Ridleya Scotta (2006) czy „To właśnie miłość” Richarda Curtisa (2003) na czele.

Z kolei włoskiej Toskanii dobry PR zrobiły takie filmy jak „Ukryte pragnienia” Bernarda Bertolucciego (1996), „Pod słońcem Toskanii” z Diane Lane w roli głównej (2003) czy oscarowe „Życie jest piękne” Roberta Benigniego (1997).

Obydwa regiony łączy też proza. Toskanię rozsławiła amerykańska powieściopisarka Frances Mayes, autorka licznych bestsellerów z akcją osadzoną we włoskim regionie. Francuską riwierę i Prowansję spopularyzowały z kolei powieści Petera Mayle’a z Wielkiej Brytanii, a także inne pojedyncze pozycje przyjezdnych literatów, m.in. autobiograficzna „Świnia w Prowansji” (wyd. Czarne, 2010) amerykańskiej specjalistki od kuchni Georgeanne Brennan. To literatura, w której recepta na szczęście jest prosta: słońce, wino i dobra kuchnia. Z jednej strony opisywane kraje przypominają każdy inny słoneczny kurort, z drugiej są na swój sposób wyjątkowe i charakterystyczne. A przecież każdy, kto choć trochę podróżował po świecie, wie, że takich miejsc jak Toskania czy Prowansja są setki.

Lokalne władze gotowe są dopłacać filmowcom i fundować stypendia literatom, byle tylko ich krajobrazy stały się tłem dla opowiadanych historii. Kiedy Woody Allen był u szczytu popularności, różne europejskie miasta licytowały się o to, by nowojorski filmowiec nakręcił u nich film i rozsławił lokalny koloryt na całym świecie.