Olędrzy znad Wisły

W Secyminie Nowym olędrzy mieszkali do 1945 roku. Do dzisiaj zachowały się ślady ich obecności, m.in. zabytkowy drewniany zbór luterański, zbudowany w 1924 roku, i stary cmentarz. Pozostało też kilka zabudowań gospodarskich. Ci sami osadnicy mieszkali też przed laty m.in. w Kępie Oborskiej, Okrzewskiej i Falenickiej, w miejscowości Jeziorna Królewska. Ich domy rozsiane są między Dobrzykowem a Iłowem (na południowy wschód od Płocka) oraz Nowinami a Wilkowem nad Wisłą (na zachód od Nowego Dworu Mazowieckiego). Zapomniane cmentarze, na których spoczywają, są m.in. w Śladowie i Nowinach.

Już od XVI wieku

Kim byli olędrzy? Tak niektórzy nazywali osadników na prawie holenderskim, a z czasem, szerzej, kolonistów, którzy mogli pochodzić zarówno z Holandii, jak i Niemiec, Szkocji czy Węgier.

Pierwotnie olędrami nazywano jednak osadników pochodzących z Fryzji i Flandrii, którzy przybyli na ziemie polskie w XVI wieku. Ekspansję rozpoczynali od Żuław Wiślanych, a w późniejszych wiekach osiedlili się także na Kujawach, Mazowszu i w Wielkopolsce.

Jak podaje Paweł Fijałkowski w artykule „Olędrzy na dawnym Mazowszu”, początki kolonizacji terenów nadrzecznych Mazowsza sięgają I połowy XVII w. Wówczas powstały osiedla Saska Kępa (1629 r. w granicach Warszawy) oraz Holendry Baranowskie (1645 r.) pod dzisiejszym Żyrardowem. Jednakże dopiero około połowy XVIII w. rozpoczął się masowy napływ kolonistów do tego regionu. Założone zostały wówczas liczne wsie w okolicach Płocka (Kępa Tokarska – 1759), Gąbina (Borki, Troszyn Nowy, Wionczemin Nowy – 1759), w pobliżu Iłowa (Kępa Antonińska –1749, Kępa Bieniewska, Kępa i Łęg Januszewski, Kępa Pieczyska – około 1760) oraz Nowego Dworu (Kazuń Nowy – 1764). Kolejne osiedla powstawały w okolicach Kampinosu (Wiersze – około 1770, Wilków – 1777), Wiskitek (Budy Grądy – przed 1789) oraz Góry Kalwarii (Chynów – 1795).

Co sprzyjało ich osadnictwu na Mazowszu w pobliżu Wisły? Otóż po pierwszym rozbiorze Polski niektórzy mieszkańcy tych wsi, będący menonitami, czyli wyznawcami odłamu protestantyzmu, znaleźli się pod panowaniem pruskim. Stali się wtedy celem prześladowań, bowiem ich wiara nie pozwalała pełnić służby wojskowej. Wtedy wielu z nich postanowiło się przenieść do bardziej tolerancyjnej Rzeczypospolitej. Osiedli w okolicach Torunia, Włocławka i Płocka.

Pracowici i spokojni

To była wyjątkowa społeczność. Posiadała unikalną umiejętność gospodarowania na terenach zalewowych oraz osuszania gruntów.

„Kolonistów osadzano zawsze bądź nad brzegami wód, bądź na miejscach nizinnych i mokradłach, niejednokrotnie zalesionych. Stąd też, obok osuszenia gruntów, byli zobowiązywani do ich wykarczowania. Zarówno z jednym, jak i z drugim osadnicy radzili sobie znakomicie” – opisuje Jerzy Szałygin w publikacji „Dziedzictwo kultury olęderskiej na Mazowszu”. Dodaje, że cechą charakterystyczną wsi olęderskich było utrzymywanie szkoły i nauczyciela oraz odprawianie własnych praktyk religijnych. W ten sposób osadnicy nie zatracali języka, własnej kultury, tradycji, wiary.

Najstarszy zachowany na Mazowszu budynek zboru z 1806 roku znajduje się we wsi Sady (gmina Gąbin). Kolejny powstał w Nowym Wymyślu w 1818 roku. Schyłek powstawania osad to połowa XIX wieku.

Czym zajmowali się osadnicy? Głównie hodowlą bydła mlecznego, sadownictwem oraz uprawą ziemi (jęczmienia, owsa i pszenicy, a także ziemniaków). W większości gospodarstw wyrabiano sery typu holenderskiego gouda oraz masło. Olędrzy słynęli też z produkcji suszonych owoców – głównie śliwek. We wsiach olęderskich istniała silna tradycja uprawy wierzb, których gałęzi (wiklina) używano do różnych celów. W XIX wieku w okolicach Gąbina i Gostynina osadnicy ci zajmowali się też kowalstwem, ciesielstwem, stolarstwem, garncarstwem. Byli wśród nich również szewcy i zegarmistrzowie.

Jerzy Szałygin wskazuje, że osadnicy ci mieli wiele zalet: potrafili gospodarować na terenach okresowo zalewanych przez rzeki, płacili właścicielom gruntu czynsz pieniężny, uważani byli za ludzi pracowitych i spokojnych.