Europejska perła baroku, nazywana przez cudzoziemców polskim Eskurialem pozostaje jednym z najbardziej niedocenionych zabytków, mimo, że jest mocno zakorzeniony w polskiej historii i tradycji.
Ten imponujący diament Dolnego Śląska ma niezwykle barwną historię. Mógłby być znaczącym obiektem tegorocznych obchodów 1050 lecia chrześcijaństwa w Polsce, ale w XX wieku bywał też przedmiotem zainteresowania nazistów, a Armia Czerwona niemiłosiernie go dewastując osadziła tu szpital psychiatryczny. Gościli tu m.in. Hitler i Machael Jackson.
Ambicje Bolesława
Porównanie do hiszpańskiego Eskurialu nasuwa się samo. W skład zespołu klasztornego wchodzą Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny zbudowana na gruzach romańskiego kościoła z XII wieku, klasztor, Pałac Opatów z przełomu XVII i XVIII wieku, kościół św. Jakuba, oraz zabudowania gospodarcze. Dane statystyczne mówią same za siebie ponad 600 okien, powierzchnia dachu – 2,5 hektara, a długość fasady 223 metry. Rozmach budowli usytuowanej ok. 50 km od Wrocławia robi wrażenie nawet dziś, gdy do przywrócenia dawnego piękna jej daleko. Gdyby znajdowała się w Warszawie przyćmiłaby bez trudu Zamek Królewski, a nawet stała konkurencją dla Wersalu.
Historia tego miejsca rozpoczyna się od 1150 roku, gdy swój klasztor założyli tu benedyktyni. Po ich wyjeździe książę śląski Bolesław I Wysoki sprowadza tu cystersów z Turyngii. Informuje o tym dokument z 1175 roku, mówiący, że w Lubiążu książę Śląska zakłada i uposaża klasztor cystersów. W ciągu wieków, dzięki nadaniom zarówno książęcym jak i prywatnym, klasztor stał się jednym z większych posiadaczy ziemskich na Śląsku, a jednocześnie ważnym ośrodkiem kultury i piśmiennictwa średniowiecza. Tu powstała m.in. XII-wieczna: „Kronika książąt polskich”, „Roczniki lubiąskie” czy „Katalog biskupów wrocławskich”. Rozwój opactwa zakłócają wojny husyckie w latach 30. XV wieku.
Po wojnie trzydziestoletniej, w XVII wieku rozpoczyna się długi, bo ponad stuletni okres odbudowy, rozkwitu gospodarczego i kulturalnego fundacji klasztornej. W latach 1681 – 1739 dzięki ogromnej zamożności klasztoru powstają nowe obiekty: pałac, klasztor, browar, piekarnia, szpital i wiele innych zabudowań gospodarczych. W tym czasie wnętrze kościoła Najświętszej Marii Panny zyskuje wspaniały barokowy wystrój i wyposażenie. Budowany w latach 16811699 monumentalny Pałac Opata liczył ponad 300 sal z bogatym wystrojem wnętrz. A wraz z kościołem i klasztorem tworzy ogromny kompleks należący do największych tego typu w Europie środkowej.
