Szlachecki dwór stanął w skansenie

Między chyżą a dworem

Położone na brzegu Sanu Muzeum Budownictwa Ludowego (Park Etnograficzny) w Sanoku jest największym (38 ha) i najstarszym – otwarto je dla zwiedzających w 1966 r. – polskim skansenem. Wielkie powodzenie Rynku Galicyjskiego, czyli „strefy miejskiej” parku, umocniło także jego pozycję jako, jak ocenia wielu znawców architektury i sztuki ludowej, najciekawszego takiego obiektu w kraju. To nie tylko zasługa kilkudziesięciu lat pracy miejscowych muzealników, w tym m.in. wybitnych fachowców w dziedzinie konserwacji budowli drewnianych, lecz także dziedzictwo dawnego ducha i historii Podkarpacia. Jeszcze przed kilkudziesięciu laty ten pograniczny region był mozaiką różnych kultur, wyznań i ludów, których losy splatały się w tragiczne często węzły. Mieszkali tu Polacy, Rusini, czyli Bojkowie i Łemkowie – pasterze pochodzenia wołoskiego, Żydzi. W miastach zachodniej Galicji widoczne były ponadto wpływy niemieckie, a w górskich wsiach – słowackie i węgierskie. W latach II wojny światowej i pierwszym okresie powojennym, w wyniku zagłady Żydów i wysiedlenia ludności ukraińskiej, świat ten został unicestwiony. Czas w miasteczkach i wsiach Podkarpacia nie tylko przestał płynąć, lecz bezpowrotnie przeminął.

Po większości z dziesiątków drewnianych cerkwi w Bieszczadach i Beskidzie Niskim nie pozostały nawet fundamenty. Trzy z nich, przeniesione z Grąziowej, bieszczadzkiego Rosolina i Ropek pod Gorlicami, ocalono w sanockim skansenie. Za najpiękniejszą znawcy uważają cerkiew z Grąziowej z 1731 r., ze wspaniałym ikonostasem – urodą i tajemniczością wyróżniają się ikony św. Paraskewy – oraz oryginalną polichromią z pierwszej połowy XVIII w.

Ratowania dziedzictwa kultury i zabytków architektury dawnego Podkarpacia jako jeden z pierwszych podjął się znany w regionie muzealnik – dawny oficer AK, organizator szlaków kurierskich na Węgry i więzień sowieckich łagrów – pierwszy dyrektor Muzeum Budownictwa Ludowego Aleksander Rybicki. Od 1958 r., gdy muzeum rozpoczęło działalność, liczba zgromadzonych eksponatów osiągnęła ponad 30 tys. – w tym ponad sto budynków z różnych stron Podkarpacia. Na pagórkach oddalonych nieco od rzeki ulokowano osady łemkowską i bojkowską. Niżej, na nadbrzeżnych łąkach, stanęły chałupy Dolinian (ludności mieszanej, polsko-rusińskiej, mieszkającej w okolicach Sanoka) oraz Pogórzan, polskiej grupy etnograficznej zasiedlającej Podgórze Karpackie od Gorlic do Brzozowa. Oprócz rusińskich chyży – budynków z jodłowych bali, mieszczących pod jednym dachem izby mieszkalne, stajnie i komory – oraz pogórzańskich zagród z bielonymi chatami w skansenie można także zobaczyć i zwiedzić m.in. dawną kuźnię, młyn wodny i wiatraki. Najstarsze budynki to spichlerz z 1627 r. i chata Dolinian z 1684 r. z zasuszonym wiankiem nad drzwiami, święconym na Matkę Boską Zielną. Niedawno w muzeum pojawił się nowy wątek – szlachecki podkarpacki dwór z 1861 r., przeniesiony spod Jasła. To najbardziej okazały budynek w skansenie.

– Muzeum Budownictwa Ludowego od lat skutecznie popularyzuje etniczność jako ważny czynnik w rozwoju turystyki na Podkarpaciu – ocenia Krzysztof Zieliński, dyrektor ds. promocji Stowarzyszenia na rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia Pro Carpathia.