Tak Warszawa podniosła się z ruin

Materiał powstał we współpracy z m.st. Warszawa

W wyniku II wojny światowej Warszawa doznała bezprecedensowych w skali światowej zniszczeń. Na lewym brzegu Wisły całkowicie ległow gruzach 9865 budynków, czyli prawie 60 proc. zabudowy.

Zburzone były wszystkie mosty i dworce kolejowe oraz 95 proc. obiektów kultury. Przemysł i budynki służby zdrowia zostały zniszczone w 90 proc., sieć tramwajowa w 85 proc., a obiekty oświatowe w 70 proc. Ilość gruzu na terenie miasta szacowano na 22 mln m sześc. Jeden z inżynierów obliczył, że można byłoby nim załadować 2 mln wagonów.

Kluczowe lata

W 1945 roku zapadły decyzje w sprawie odbudowy. W pierwszej fazie prac kluczową rolę inwentaryzacyjną, architektoniczną i urbanistyczną odegrało powołane 14 lutego 1945 r. Biuro Odbudowy Stolicy (BOS). Było to jedno z największych biur architektonicznych ówczesnego świata. W szczytowym momencie zatrudniało ok. 1400 osób. A już 24 maja 1945 r. Krajowa Rada Narodowa uchwaliła dekret o odbudowie stolicy.

W efekcie działań wojennych zniszczona została także miejska zieleń. Jej rekonstrukcja była jednym z priorytetowych projektów pracowni Zieleń. W 1945 r. było 983,49 ha terenów zielonych, a w 1948 r. już 2145 ha. Tylko w 1947 r. obsadzono drzewami 90 ulic.

Zasadniczy etap odbudowy Warszawy nastąpił w latach 1947–1955. Oddane wtedy do użytku inwestycje przesądziły o kształcie urbanistycznym stolicy na kolejne dekady.

Ważną kwestią była odbudowa Starego i Nowego Miasta, Traktu Królewskiego i Łazienek. Już w kwietniu 1945 r. prof. Jan Zachwatowicz zarządził pierwsze prace zabezpieczające. Potem opracowano główne zasady rekonstrukcji. Stare Miasto miało zachować średniowieczny układ ulic i placów, zaś fasady kamienic miały wyglądać tak jak w XVII i XVIII w. Przy pracach planistom posłużyły m.in. obrazy Canaletta.

Pierwszy etap odbudowy staromiejskiego rynku zakończył się 22 lipca 1953 r. Natomiast we wrześniu 1980 r. warszawska Starówka została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO – jako jedyny na tej liście obiekt rekonstruowany – w uznaniu dla determinacji, z jaką Polacy podjęli trud odbudowy zniszczonego miasta.

Wyjątkowy jubileusz

W tym roku przypada 80. rocznica rozpoczęcia odbudowy Warszawy po wojnie. Z okazji wyjątkowego jubileuszu m.st. Warszawa wraz z instytucjami kultury przygotowało bogaty program wydarzeń rocznicowych.

Jednym z najważniejszych będzie premiera opery warszawskiej. Dzieło w reżyserii Barbary Wiśniewskiej z librettem Beniamina Bukowskiego, na podstawie książki Grzegorza Piątka „Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949”, z muzyką Cezarego Duchnowskiego po raz pierwszy pokazane zostanie we wrześniu w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej. Nad projektem pracuje Sinfonia Varsovia we współpracy z Międzynarodowym Festiwalem Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”, Teatrem Wielkim – Operą Narodową oraz Muzeum Warszawy.

Plac Trzech Krzyży – zniszczone miejsca podniesione z gruzów

Foto: Rafał Motyl/UM Warszawa/Narodowe Archiwum Cyfrowe (2)

Ramowy program wydarzeń organizowanych w 2025 roku

Dom Spotkań z Historią (DSH) przygotował czwartkowe spotkania z odbudową Warszawy. Będzie to cykl kilkudziesięciu cotygodniowych publikacji, które ukażą się na stronie internetowej oraz w kanałach społecznościowych DSH (Facebook, Instagram, X, YouTube). Będą się one składać z aktualności, postów informacyjnych, rolek i relacji ilustrowanych archiwaliami i materiałami współczesnymi, a także krótkich filmów i animacji, rekomendacji z różnych dziedzin sztuk, takich jak literatura film, sztuki wizualne, teatr oraz newsów dotyczących obchodów 80. rocznicy odbudowy stolicy.

Termin: luty–grudzień

Budujemy Nowy Dom – historie nieznane – to cykl organizowanych przez DSH tematycznych spacerów miejskich z przewodniczkami i przewodnikami szlakiem bardzo ciekawych, lecz mniej znanych miejsc związanych z odbudową miasta. Będzie to okazja do poznania ciekawostek związanych z historią i architekturą Warszawy, jak też do lepszego zrozumienia urbanistyki poszczególnych dzielnic, również tych poza ścisłym centrum miasta.

Termin: kwiecień–wrzesień

„Podziemia Warszawy – szansa czy problem? Od powojennej odbudowy po współczesny rozwój miasta” to wydarzenie organizowane przez Centrum Badań nad Kulturą Warszawy Uniwersytetu Warszawskiego; współorganizatorzy: ASP w Warszawie i Ośrodek Kultury Francuskiej UW.

Termin: 3–4 kwietnia

Stołeczna Estrada przygotowuje nowy, poświęcony Warszawie pokaz w Multimedialnym Parku Fontann. Projekt łączy elementy wody, światła, dźwięku oraz projekcji multimedialnych, tworząc unikalny, poetycki obraz współczesnej Warszawy – miasta, które łączy tradycję z nowoczesnością.

Inauguracja: 1 maja, następnie pokazy będą odbywać się w piątki i soboty, do końca września

Wydarzenie poświęcone najważniejszym kwestiom związanym z odbudową Warszawy, takim jak ogólny stan miasta i zniszczeń po II wojnie światowej, powołanie i działalność BOS. Zagraniczni goście opowiedzą o swoich doświadczeniach związanych z odbudową Berlina, Charkowa czy Rotterdamu. Organizatorzy: Miasto Stołeczne Warszawa i Zamek Królewski w Warszawie.

Termin: 20 maja

Tegoroczna edycja wydarzenia, organizowanego przez Muzeum Warszawy, będzie się koncentrować na 80. rocznicy odbudowy miasta. Planowane są działania plenerowe łączące mieszkańców przy muzyce, m.in. koncerty warszawskich twórców na rynkach Starego i Nowego Miasta: hip-hop młodej grupy artystów V Filar, taneczny powojenny jazz z Janem Emilem Młynarskim. W programie zaplanowano spacery z piosenką warszawską, tematyczne oprowadzania, warsztaty, spotkania rodzinne, międzyinstytucjonalną akcję edukacyjną oraz gry miejskie osadzone wokół tematu odbudowy stolicy.

Termin: 18–19 lipca

DSH przygotowuje drugie, poszerzone wydanie albumu „Budujemy nowy dom. Odbudowa Warszawy w latach 1945–1952” (I wyd. 2011), poświęconego odbudowie miasta po zniszczeniach wojennych. Proces ten – bez względu na kontekst polityczny, w jakim był realizowany – stanowi osiągnięcie społeczeństwa i jest fenomenem na skalę europejską. Bogato ilustrowana książka kompleksowo omawia działania związane z odbudową miasta. Autorzy: Tomasz Markiewicz i Jerzy S. Majewski, projekt graficzny: Łukasz Kamieniak.

Premiera: wrzesień

„Zły. Warszawska jazz opera” – muzyczna adaptacja kultowej powieści Leopolda Tyrmanda. To opowieść o warszawskim superbohaterze, mścicielu o białych oczach, który wychował się w bandyckim świecie przedwojennego Targówka, Bródna i Pragi. Spektakl jest ukłonem w stronę Leopolda Tyrmanda – niepokornego i ekscentrycznego pisarza, który kochał Warszawę i jazz, a badania terenowe do „Złego” prowadził m.in. na powojennym Targówku. Widowisko nawiązuje do rocznicy odbudowy stolicy.

Premiera: wrzesień

W Teatrze Wielkim – Operze Narodowej zaplanowano premierę „Najlepsze miasto świata – opera o Warszawie” – dzieła muzycznego o odbudowie stolicy w wykonaniu Sinfonii Varsovii pod batutą Bassema Akikiego. Libretto: Beniamin Bukowski, muzyka: Cezary Duchnowski, reżyseria: Barbara Wiśniewska.

Premiera: 19 września

Premierze opery towarzyszyć będzie przygotowana przez DSH wystawa plenerowa poświęcona odbudowie Warszawy. Będzie można na niej zobaczyć zdjęcia z wspomnianego wyżej albumu, pochodzące z drugiej połowy lat 40. i początku lat 50. Ich autorami są m.in. Zbyszek Siemaszko, Zdzisław Wdowiński, Karol Pęcherski, Zofia Chomętowska czy Edward Falkowski. Wystawa przybliży skalę zniszczeń wojennych, przypomni decyzje polityczne, które zadecydowały o kształcie odbudowy, oraz przywoła sylwetki osób pracujących w BOS. Autorzy wystawy: Tomasz Markiewicz i Jerzy S. Majewski, kuratorka: Olga Pigłowska.

Planowane otwarcie: 19 września przed głównym wejściem do gmachu Teatru Wielkiego – Opery Narodowej. Kolejna ekspozycja jeszcze w październiku, m.in. na skwerze ks. Jana Twardowskiego

Wydarzenie z okazji przypadającej także w tym roku 45. rocznicy wpisu Starego Miasta na listę światowego dziedzictwa UNESCO, co było dowodem uznania dla odbudowy miasta. Jej elementem są także wnętrza, dlatego głównym tematem wydarzenia będzie prezentacja wnętrz jako unikalnego zasobu zabytkowego oraz potrzeba jego zachowania i ochrony. Uczestnicy konferencji przyjrzą się zabytkowym wnętrzom kamienic, lokali użytkowych i mieszkań Starego Miasta oraz przestrzeniom wspólnym, takim jak dziedzińce, place i zielone podwórka, ale również schrony.

Termin: 1–2 października, miejsce: CK Targowa

Składająca się z 20 plansz ekspozycja „Odbudowa Starego Miasta w Warszawie i Archiwum Pamięci” zaprezentuje materiały przedstawiające odbudowę po zniszczeniach wojennych, historię prac konserwatorskich, archiwalne inwentaryzacje i rysunki projektowe, które wykorzystano podczas rekonstrukcji zespołu staromiejskiego.

W ramach serii poradników architektoniczno-konserwatorskich Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków w związku z rocznicą rozpoczęcia odbudowy Warszawy wydaje w tym roku poradnik poświęcony Staremu i Nowemu Miastu.

Na stronie internetowej Urzędu Miasta st. Warszawy przez cały rok będą prezentowane sylwetki ludzi, którzy byli związani z odbudową stolicy.

Materiał powstał we współpracy z m.st. Warszawa