Można żądać odszkodowania w procesie karnym

Jednostka samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) pokrzywdzona przestępstwem może wystąpić o odszkodowanie nie tylko w postępowaniu cywilnym, ale też karnym. Wytoczenie powództwa cywilnego możliwe jest bowiem również w postępowaniu karnym (powództwo adhezyjne). Taki proces toczy się wraz z postępowaniem o odpowiedzialności karnej sprawcy, który swoim czynem wyrządził szkodę gminie.

Jeżeli zatem pracownik gminy w zamian za korzyść majątkową np. sprzedał jej nieruchomość, celowo przyznając nabywcy zbyt dużą bonifikatę, to gmina może wystąpić z roszczeniami nie tylko w odrębnym procesie cywilnym, ale także w postępowaniu karnym. Dzięki temu nie będzie musiała ponosić kosztów opłaty, która w postępowaniu cywilnym wynosi najczęściej 5 proc. wartości przedmiotu sporu.

Jakie warunki jednostka samorządu terytorialnego musi spełnić, by skutecznie dochodzić roszczeń w procesie karnym?

Przed rozpoczęciem przewodu

Przede wszystkim musi ona wykazać, że jest pokrzywdzona przez przestępstwo. Art. 49 par. 1 kodeksu postępowania karnego za pokrzywdzonego uznaje osobę fizyczną lub prawną, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Paragraf 2 tego przepisu stanowi, że pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej.

Bardzo ważne jest, aby powództwo cywilne zostało wytoczone do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Dokonanie tej czynności po tym terminie jest nieskuteczne. Przez rozpoczęcie przewodu sądowego należy rozumieć odczytanie przez prokuratora aktu oskarżenia. Nie oznacza to, że powództwa cywilnego nie można złożyć wcześniej. Można  je zgłosić już w postępowaniu przygotowawczym. W takiej sytuacji prokurator załącza pozew cywilny do akt sprawy, a decyzję co do przyjęcia powództwa wydaje sąd po wpłynięciu aktu oskarżenia. Za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się wówczas dzień złożenia powództwa. Może to mieć znaczenie dla przedawnienia roszczeń czy dla daty liczenia odsetek ustawowych od dochodzonej kwoty.

Powództwo adhezyjne jest jednym z rodzajów pisma procesowego. Aby było skutecznie wniesione, nie wystarczy dochowanie terminu. Dodatkowo pismo musi spełniać inne wymagania formalne, jakie kodeks postępowania karnego i cywilnego  stawiają wnoszonym pismom procesowym. Określają je art. 119 k.p.k. i art. 187 k.p.c. Przede wszystkim powództwo to powinno zawierać oznaczenie sądu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, treść wniosku wraz z uzasadnieniem oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności, wymienienie załączników, a także oznaczenie podmiotu wnoszącego pismo wraz z datą i podpisem osoby, która je składa. Powództwo adhezyjne powinno także zawierać m.in. przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających roszczenie, dokładne oznaczenie wartości przedmiotu sporu.

Jeżeli sąd przyjmie powództwo, to jednostka samorządowa, a w praktyce pełnomocnik reprezentujący jej interesy, korzysta z praw przysługującym stronom. Może on zatem brać czynny udział w rozprawie i posiedzeniu, a więc składać wnioski dowodowe i zadawać pytania świadkom. Składane przez nią wnioski ograniczone są jednak wyłącznie do okoliczności, na których opiera ona swoje roszczenia cywilne.

Wyrok tylko przy skazaniu

O powództwie rozstrzyga sąd karny w wyroku. Wyłącznie w sytuacji, gdy sąd ten wydaje wyrok skazujący, może uwzględnić powództwo w całości. Sąd nie może więc uwzględnić powództwa i przyznać samorządowi dochodzonego roszczenia, jeżeli uniewinnia oskarżonego lub warunkowo umarza postępowanie. Wydając wyrok skazujący, sąd nie musi całkowicie przyznać racji jednostce samorządu. Może on bowiem uwzględnić powództwo cywilne jedynie w części i w pozostałej części oddalić je. Jeżeli odszkodowanie zasądzone przez sąd karny nie pokrywa całej szkody, to niezadowolony z takiego rozstrzygnięcia powód cywilny może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym.

Sąd wydając wyrok karny, może też zdecydować o pozostawieniu powództwa bez rozpoznania. Jest to również dopuszczalne, gdy materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego materiału spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania. W takich sytuacjach powód może dochodzić roszczenia w postępowaniu cywilnym.

Autor jest asesorem Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota

Zabezpieczenie majątkowe

Wraz z powództwem cywilnym jednostka samorządowa może złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczenia. Złożenie takiego wniosku jest dopuszczalne w razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzywnę, przepadek, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Jest ono także dopuszczalne w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia szkody na mieniu. Zabezpieczenie następuje przez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych. Jeżeli zabezpieczenie ma być dokonane na nieruchomości, to następuje ono poprzez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej nieruchomości. Postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Powinno ono określać zakres i sposób zabezpieczenia.