Stilon, najlepszy ze światów

Jacek Głomb, kojarzony z Legnicą, wieloletni dyrektor tamtejszego Teatru im. Modrzejewskiej, wystawił już w Gorzowie Wielkopolskim dwa spektakle: „Zapach żużla” i „Wesołe kumoszki z Windsoru”.

– Kiedy parę lat temu spotkałem się z Janem Tomaszewiczem, dyrektorem gorzowskiej sceny, i szukaliśmy tematu do współpracy, dostałem propozycję opowiedzenia lokalnej historii – mówi „Rzeczpospolitej” Jacek Głomb. – Na Stilon nie mieliśmy jeszcze pomysłu albo odwagi, a żużel dla mnie również był ważny, ponieważ pochodzę z Tarnowa, gdzie stanowił istotny element życia społecznego.

„Zapach żużla” to był pierwszy polski spektakl o sporcie żużlowym, wyreżyserowany jeszcze przed bydgoskimi „Szwoleżerami” Jana Klaty i Artura Pałygi. Iwona Kusiak, młoda autorka związana z gorzowskim teatrem, napisała tekst oparty na rozmowach z żużlowcami.

– Mocno zaprzyjaźniliśmy się z Bogusławem Nowakiem, gwiazdą gorzowskiego żużla, który swoją pasję przypłacił zdrowiem i porusza się na wózku inwalidzkim, ale nie zerwał z zawodem i szkolił młodych sztuki żużlowej – opowiada Jacek Głomb. – Pracując nad spektaklem, związałem się z emocjonalnie z zespołem aktorskim. Dlatego wróciłem do Gorzowa, żeby wystawić „Wesołe kumoszki z Windsoru” Szekspira. Teraz spektakl „Stilon  – najlepszy ze światów” Katarzyny Knychalskiej pomoże nam dokładniej opisać miasto, które jest niepowtarzalne pod względem społecznym, i to w skali kraju. W Gorzowie wszystko było bowiem związane ze Stilonem, jak się tu mówi: „od żłobka do nagrobka”.

10 tysięcy pracowników

Nawet ludzie niezwiązani z przemysłem chemicznym znali jego doskonałe produkty, czyli kasety magnetofonowe.

– Kasety stanowiły jedynie setną część produkcji gorzowskiej fabryki, dużo większy procent to inne produkty, choćby żyłka wędkarska – mówi reżyser. – Dla mnie jednak ciekawsze było to, że mówiąc językiem współczesnym, Stilon był wielką korporacją, która organizowała życie miasta i regionu od rana do wieczora. Wszystko było zależne od Stilonu. Był czas, gdy Stilon dawał pracę prawie dziesięciu tysiącom ludzi, co w stutysięcznym mieście, wraz rodzinami tworzyło gigantyczne środowisko. Stilon prowadził żłobki, przedszkola, ośrodki wypoczynkowe, basen i lodowisko. Miał drużynę piłkarską, szachową i waterpoolową. Tworzył cały lokalny świat.

Polski zakład powstał na fundamentach niemieckiej firmy IG Farben. Produkowano w niej m.in. spadochrony dla hitlerowskiej armii.

– Ale totalność inwestycji była owocem PRL – opowiada reżyser. – Budowę nowego zakładu zakończono w 1951 roku, a na otwarcie przyjechał premier Józef Cyrankiewicz. Wszystko odbyło się z przytupem. To wywołało strumień migracji z całej Polski. Kiedy ogłoszono, że potrzebni są ludzie – przyjeżdżali z wszystkich zakątków kraju.

Jak zaznacza Jacek Głomb, w tytule sztuki  Knychalskiej jest zarówno sentyment, jak i ironia.

– Nie chcemy robić spektaklu o tym, że kiedyś było lepiej, a teraz jest fatalnie, ani o tym, że kiedyś było źle, a teraz jest bosko – mówi reżyser. – Kiedy Stilon powstał, do czasu zakupu zachodnich licencji, był jednym z wielu PRL-owskich humbugów. Licencje postawiły zakład na nogi, ale też zadłużały kraj. A kiedy zaczęły się reformy w latach 90., okazało się, że gorzowska produkcja jest niekonkurencyjna, również z powodu obciążeń socjalnych.

Jacek Głomb jest bezsprzecznie najlepszym specjalistą w Polsce od opowiadania o fenomenie małych ojczyzn. Potwierdził to legnicką „Balladą o Zakaczawiu” czy „Orkiestrą” opartą na wątkach KGHM.

– W Gorzowie mieliśmy mocne punkty wyjścia, bo działa tu wielu regionalistów, którzy pisaniem o mieście żyją – mówi reżyser. – Tak jak w każdym moim spektaklu staram się opowiedzieć o mieście i świecie poprzez ludzkie historie. Autorka tekstu Katarzyna Knychalska wykonała gigantyczną pracę, przekopując się przez historię Gorzowa i jego mieszkańców. Jednocześnie zachowując do niej dystans. Powstał bardzo teatralny tekst, świetnie poddający się inscenizacji. Mocno zanurzony w Gorzowie, a jednocześnie będący opowieścią o świecie w ogóle. Znów jak u Tołstoja „Jeśli opiszesz swoją wioskę – to opiszesz świat”. Nasz główny bohater, w sztuce nazwany Bohaterem Dramatu, inspirowany jest rzeczywistą postacią – Kazimierzem Jankowskim, aparatowym w Stilonie, a jednocześnie poetą, pisarzem.

Herbert i Najder

Pisał wiersze, działał w Robotniczym Stowarzyszeniu Twórców Kultury, był członkiem Związku Literatów Polskich.

– Zmarł na początku lat 90. na zawał, w czasie pracy, przy maszynie – opowiada Jacek Głomb. – Był człowiekiem, który chciał naprawiać świat, zmieniać go, poczynając oczywiście od Stilonu. Chciał też reformować partię, żeby działała z myślą o ludziach i walczyła o sprawiedliwość społeczną. Dziś brzmi to może naiwnie, ale zależało nam na osobnym, wrażliwym bohaterze. Trochę piszczykowym, wrzuconym w wielką historię.

Kazimierz Jankowski był też autorem niewydanej powieści „Oaza pokornych”.

– Oparł ją na autobiograficznych motywach – tłumaczy reżyser. – Jej bohaterem był facet pracujący w zakładzie, zmagający się z klikami i złym sekretarzem partii. Fragmenty książki wygrały jeden z robotniczych konkursów literackich. Jankowski był wiecznie zapraszany na imprezy i wieczory poetyckie. Pisał przyzwoicie. W spektaklu wykorzystaliśmy jego wiersze. Zresztą środowisko artystyczne było w Gorzowie silne i barwne. W mieście działał Międzynarodowy Klub Prasy i Książki, czyli MPiK, a przy jednym ze stolików gromadziła się miejscowa elita kulturalna. Niemal jak w Ziemiańskiej. Irena i Tadeusz Byrscy przez chwilę tworzyli tu teatr. Za nimi przyjechali do Gorzowa Zbigniew Herbert i Zdzisław Najder, którzy byli kierownikami literackimi. Oczywiście, miasto było i jest robotnicze, ale jego historia jest pisana przez wiele różnych środowisk.

Jednym z tematów spektaklu będzie teatr zakładowy, prowadzony, jakże by inaczej, przez Stilon.

– Teatrem kierował Franciszek Rosa – mówi Jacek Głomb. – W naszym spektaklu wypowiada znaczące słowa: „Teatr odciąga od wódki”. Tak zachęcano robotników do uczestnictwa w teatrze zakładowym. Jak się można domyśleć, miało to odwrotny skutek!

Niemiecka przeszłość Gorzowa jest obecna w spektaklu pośrednio.

– Jedna ze scen opowiada o czynie społecznym z dekady Gierka – mówi reżyser. – Pracownicy Stilonu zamienili wtedy stary niemiecki cmentarz na park. Każdy wydział zakładu pracował na swoim odcinku. Rzecz działa się w 1974 roku, kiedy obchodzono 500-lecie urodzin Mikołaja Kopernika. Dlatego park otrzymał imię słynnego astronoma. Gdy teraz o tym się mówi, ludzie opowiadają, że przeprowadzono ekshumacje. Nieprawda. Nie było żadnych. Dalej wciąż spaceruje się tam po grobach. Może narażę się gorzowianom, ale wyparli to ze świadomości i pamięci. Na końcu każdej rozmowy pada stwierdzenie: „Takie były czasy”.

Co ciekawe, kiedyś park był również stilonowski.

– Już w nowych czasach doszło do uroczystego „przekazania” parku przez dyrektora Stilonu – prezydentowi miasta – opowiada reżyser. – Panowie siedli w parku przy stole prezydialnym i oficjalnie podpisali stosowne dokumenty. To też świadczy o randze Stilonu w mieście, które do dziś stanowi w jego centrum zamknięty obszar za bramami. Przypuszczam zresztą, że w PRL dyrektor fabryki był ważniejszy od prezydenta. Mam prawo tak sądzić, bo podobnie było w moim rodzinnym Tarnowie, gdzie wszystko zależało od szefa Azotów.

Socjalny raj

Na szczęście Stilon częściowo wyszedł z transformacji systemowej obronną ręką.

– Nie ma na ten temat jednej prawdy. Kilka tysięcy ludzi straciło pracę, zlikwidowano socjalne przywileje, ale produkcja rozpisana na wiele spółek w części przetrwała i miasto nie popadło w ruinę – mówi reżyser. Szkoły i żłobki przekazano miastu, ośrodki wypoczynkowe sprywatyzowano. Optymistyczna wersja mówi, że 5 tysięcy ludzi pracuje w różnych firmach na miejscu Stilonu. Jednakże w Gorzowie bardziej pamięta się o tym, czego już nie ma. Ale to już inna kwestia. Na pewno tęsknota za socjalnym rajem w mieście jest olbrzymia. Nie spodziewałem się takiej nostalgii.

Obecnie dawnym Stilonem zarządza polska firma Martis.

– Spółką kierują polscy przedsiębiorcy z Łodzi – opowiada Jacek Głomb. – Poznaliśmy ich. Jestem pod wrażeniem, bo zajmują się konkretami, czyli robotą, i walczą o zakład, o jego perspektywy. Największą zasługą jest to, że uratowali część miejsc pracy, kiedy Stilonowi groził kompletny upadek.

Gorzowianie wciąż pracują w dawnych halach Stilonu.