Samorządy pozywają Skarb Państwa i często wygrywają. Ale problemy nie znikają

Takie wyniki przynosi analiza Narodowego Instytutu Samorządu Terytorialnego (NIST). Beniamin Rozczyński z zespołu ds. badań i analiz samorządowych NIST, przeanalizował orzecznictwo sądów powszechnych (wyroków zamieszczonych w Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych) dotyczące zadań zleconych z zakresu administracji rządowej w latach 2011-2025. W tym czasie sądy wydały 221 orzeczeń, w tym 44 sprawy, w których samorządy wnioskowały o odszkodowania za niedostateczne dotacje na realizację zadań zleconych.

Autorzy opracowania podkreślają, że choć orzecznictwo sądów powszechnych jest dla jednostek samorządów terytorialnych w zdecydowanej większości korzystne, problem systemowy pozostaje nierozwiązany i nadal powoduje poważne obciążenia dla gmin, powiatów i województw.

Jakie samorządy składają pozwy?

Najczęściej pozwy wnosiły gminy (20 pozwów). Powiaty wniosły 9 pozwów, a województwa – 12. Najwięcej pozwów dotyczyło zadań zleconych z zakresu gospodarki nieruchomościami (w zakresie wywłaszczenia nieruchomości) oraz spraw stanu cywilnego (funkcjonowania urzędów stanu cywilnego i realizowanych przez nie zadań, np. dokonywania zmiany imienia i nazwiska). Pozwy powiatów dotyczyły prawa o ruchu drogowym, a województw także prawa wodnego czy ruchu turystycznego.

Czytaj więcej

Budżet

Nowy budżet państwa, stare i wciąż nierozwiązane problemy samorządów

Samorządowcy przyglądają się propozycjom dochodów zapisanych dla lokalnych społeczności w projekc...

Samorządy wygrały w 80 proc. postępowań, choć wysokość zasądzanych kwot nie zawsze odpowiada ich oczekiwaniom. Średnia kwota, która została zasądzona przez sądy powszechne, wyniosła: dla gminy – 1,53 mln zł (średnia roszczenia: 2,11 mln zł); powiatu – 0,34 mln zł (średnia roszczenia: 0,50 mln zł); województwa - 0,51 mln zł (średnia roszczenia: 0,53 mln zł).

W raporcie stwierdzono, że w 17 sprawach roszczenie jst zostało zaspokojone zgodnie z żądaniem w pozwie. Także 17 samorządów otrzymało kwotę niższą od żądanej. Natomiast w 5 sprawach sąd uznał roszczenie za niezasadne i oddalił pozew jst. Co ciekawe, w przypadku 1 sprawy została zasądzona wyższa kwota odszkodowania, gdyż w trakcie procesu okazało się, że wskazana przez jst w pozwie kwota jest niższa od tej, którą ustalił biegły powołany przez sąd.

Czy sądy wystarczą?

Mimo korzystnych dla samorządów wyroków, analiza NIST pokazuje, że spory sądowe nie rozwiązują kluczowego problemu, jakim jest niedofinansowanie zadań zleconych. Wiele jst – zwłaszcza mniejszych – rezygnuje z drogi sądowej ze względu na długotrwałość postępowań, wysokie koszty i ryzyko niepowodzenia.

Autor raportu wymienia 3 problemy:

– brak precyzyjnych regulacji – niejasne zasady kalkulacji kosztów zadań zleconych powodują niestabilność i nieprzewidywalność w podziale środków publicznych;

– ograniczoną ochronę prawną – mimo formalnego prawa do składania pozwów, udowodnienie przed sądem, że dotacja była niewystarczająca, bywa niezwykle trudne;

– wysokie koszty i bariery proceduralne – procesy są kosztowne i czasochłonne, co zniechęca JST do dochodzenia swoich praw.