NIK: Ruszyła systemowa kontrola samorządów

Najwyższa Izba Kontroli rozpoczęła kontrolę, aby sprawdzić prawidłowość finansowania zadań realizowanych przez samorządy w latach 2019-2022. Kontrola ma odpowiedzieć na pytanie, czy w ostatnich latach w sposób odpowiedni finansowano działania samorządów, zwłaszcza w kontekście zmian podatkowych rozpoczętych w 2019 roku.

Ostatnim etapem analizy przedkontrolnej był panel ekspertów, który odbył się w maju w siedzibie Izby w Warszawie.

Podczas spotkania Delegatura NIK w Białymstoku przedstawiła główne założenia kontroli, a zaproszeni goście – w tym przedstawiciele samorządów i środowisk prawniczych dzielili się swoją wiedzą, opiniami i doświadczeniami w obszarze finansowania jednostek samorządu terytorialnego. Izba podkreśla, że będzie to nowatorska kontrola systemowa, która po raz pierwszy obejmie dane wszystkich polskich samorządów, czyli ponad 2800 gmin, powiatów i województw w Polsce.

Celem panelu była wymiana wiedzy, doświadczeń i opinii przedstawicieli różnych typów samorządów. Zgodnie z zapowiedzią przedstawicieli Izby kontrola ma potrwać ok. 4-5 miesięcy, a informacja o jej wynikach powinna się pojawić jeszcze jesienią tego roku. Kontrola ma charakter systemowy, czyli dotyka problemu całościowo, angażując w kontrolę jak największą liczbę interesariuszy.

Otwierając panel, prezes NIK Marian Banaś powiedział, że samorząd powinien być szczególnie doceniony przez rządzących, ponieważ jest to komórka, w której obywatele załatwiają swoje podstawowe sprawy.

- Aby samorząd mógł mądrze i sprawnie pracować, potrzebuje odpowiednich zasobów. Dziś trudno o samorząd, który nie boryka się z problemami natury finansowej - zauważył Prezes. - Nakładanie nowych obowiązków bez zapewnienia odpowiedniego finansowania najczęściej prowadzi do zapaści finansów – dodał.

Główne założenia i cele kontroli przedstawił jej koordynator, Mariusz Lenkiewicz z Delegatury NIK w Białymstoku, podkreślając, że koncepcja kontroli systemowej pozwoli na „bezstronną i obiektywną ocenę stanu finansów polskich samorządów.” Ze względu na tajemnicę kontrolerską prezentacja NIK miała charakter ogólny. Jednak – jak podkreślił Lenkiewicz – ustalenia kontroli w samorządach przeprowadzonych przez NIK w ostatnim czasie wskazują na „wysokie ryzyko nieprawidłowego realizowania zadań w związku z brakiem dostatecznych środków finansowych”. Koordynator wskazał główne założenia strategiczne postępowania kontrolnego, kładąc szczególny nacisk na czynny udział interesariuszy, na każdym etapie kontroli, począwszy od analizy przedkontrolnej.

Na początku spotkania prof. Ryszard Piotrowski z Uniwersytetu Warszawskiego, konstytucjonalista, omówił art. 167 Konstytucji RP, dotyczący finansowania samorządów. Prof. Piotrowski przypomniał, że zgodnie z tym zapisem środki finansowe powinny być przydzielane samorządom z budżetu centralnego adekwatnie do wykonywanych przez nie zadań, ale nie – jak to się często zdarza - w oparciu o własny interes polityczny czy korzyści wyborcze.

- Nie chodzi też o to, by zabierać środki samorządom bogatszym i dawać biedniejszym. Ekspert zaznaczył jednocześnie, że poziom finansowania samorządów jest uzależniony od sytuacji finansowej państwa. Może się bowiem okazać, że poziom dochodów publicznych nie jest wystarczający, by zapewnić samorządom realizację wszystkich zadań publicznych. Jednak taka sytuacja wcale nie musi stanowić naruszenia Konstytucji: z pustego i Salomon nie naleje” – zaznaczył ekspert.

Natomiast zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego TK 22/12 „do naruszenia istoty samodzielności finansowej samorządu dochodzi wtedy, kiedy brak środków jest konsekwencją arbitralnej w działaniu władzy publicznej”. Prof. Piotrowski podkreślił też, że Konstytucję należy interpretować całościowo. Próby interpretowania konstytucyjnych zapisów w oderwaniu od innych są bowiem obarczone ryzykiem uznaniowości.

Koordynator kontroli Mariusz Lenkiewicz stwierdził, że bazą właśnie rozpoczętej kontroli systemowej jest wieloczynnikowa analiza przedkontrolna, dotycząca m.in. dochodów własnych samorządów, nadwyżek operacyjnych oraz poszczególnych wydatków m.in. na zadania oświatowe i zadania zlecone w zestawieniu z ubytkami wynikającymi ze zmian w systemie podatkowym oraz faktycznymi rekompensatami.