Samorządy na pustyni?

Raport Kongresu Ruchów Miejskich „O pustyni samorządności i jej rewitalizacji” powstał jako wyraz troski i niepokoju ruchów miejskich o stan samorządności w Polsce, głównie miejskiej – tłumaczą jego autorzy, Witold Gawda i Lech Mergler. Dodają, że badania, które prowadzili w czasie prac nad raportem, wiodą do wniosku, że Polska pod względem stanu samorządności jest krajem pustynnym z nielicznymi oazami życia, umożliwiającymi jako takie przetrwanie w demokracji miejskiej.

Diagnoza

W oparciu o wiedzę o tym, jakie są powszechnie dostrzegane problemy z funkcjonowaniem samorządu, jego niedostatki, porażki itd., autorzy raportu wyodrębnili 13 obszarów tematycznych syntetyzujących całościowo problem. W ich ramach określili 29 kluczowych wskaźników stanu samorządności, rozumianej jako sprawczy udział ogółu członków wspólnoty samorządowej we współzarządzaniu i współdecydowaniu o jej sprawach. Formułując pytania do ankiet, które rozesłali do instytucji samorządowych w całym kraju, skupili się na niedostatku czy braku samorządowych praktyk. Następnie, w zależności od wybranego wskaźnika, ocenili, że pustynia samorządowa pokrywa większą lub mniejszą część kraju: od pustyni niemal totalnej, przez obszary półpustynne do pustynniejących, po pojedyncze oazy intensywniej praktykowanej samorządności.

– Jeśli, dla przykładu, jako wskaźnik braku samorządności przyjmiemy niezorganizowanie w ciągu roku żadnych konsultacji, to tak rozumiana pustynia samorządności pokrywać będzie 12,5 proc. z 277 badanych miast. Ale czy jeśli by one odbyły się raz, dwa albo trzy razy, to pustynia samorządności zostałaby odkopana? W ok. 1/3 miast (33,2 proc.) nie utworzono jednostek pomocniczych samorządu – rad osiedli lub dzielnic. A w ok. 2/3 miast (66,3 proc.) przeprowadzone konsultacje społeczne w ogóle nie wpłynęły na zamierzenia władz – wyliczają autorzy raportu.

Dodają, że jeśli by polskiej samorządności postawić wyższe wymagania i za kryterium przyjąć oddanie głosu mieszkańcom i zorganizowanie choćby jednego referendum tematycznego lub odwoławczego w ciągu kadencji, to pustynia samorządności będzie dotyczyć 93,8 proc. miast. W 97,4 proc. miast nie podjęto żadnej uchwały w brzmieniu zaproponowanym w ramach obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej.

Zdaniem autorów raportu wyniki te pokazują skalę pustynnienia samorządności w Polsce, czyli dość powszechnego wykluczenia ogółu mieszkańców-członków wspólnot samorządowych z wpływu na to, co i jak dzieje się w ich miastach. – Większość (połowa i więcej) badanych miast stanowi pustynię samorządności pod względem blisko 21 z 29 kryteriów (wskaźników) samorządności. To znaczy, że w takim odsetku miast (ok. 50 proc. i więcej) nie miała miejsca żadna z 21 praktyk, o które pytaliśmy w ankiecie, włączania mieszkańców do demokratycznego współzarządzania miastem – oceniają autorzy raportu. – Co gorsza, widać, że aż ok. 3/4 diagnozowanych miast stanowi pustynię samorządności pod względem niemal połowy kryteriów (14 z 29). Jest to obraz przygnębiający, a mimo to jednak bardziej optymistyczny niż rzeczywistość – dodają.

I pokazują to na przykładzie konsultacji społecznych. – Miasto, gdzie w 2023 r. nie odbyły się żadne konsultacje społeczne, uznajemy za pustynię samorządności pod względem kryterium (wskaźnika) poddawania pod konsultacje społeczne znaczących decyzji/planów władzy. Ale jeśli byłyby tam choć jedne konsultacje, to już to miasto wypada z pustynnej kategorii – tłumaczą. – Czy jednak jedne jedyne konsultacje w ciągu roku podnoszą jakość samorządności w tym mieście na inny, wyższy poziom i pustynia znika? Zwłaszcza, że mieszkańcy mogli w nich w ogóle nie uczestniczyć, a ich wynik mógł nie mieć żadnego wpływu na działania władz? Bardzo wątpliwe – oceniają. Ich zdaniem podobnie można rozpatrzyć dowolne inne kryterium z ich badania. Konkluzje będą identyczne.

Indeks samorządności

Na podstawie odpowiedzi na ankiety z 277 miast (na ok. 1000 wysłanych) autorzy raportu utworzyli indeks samorządności. Ankiety zawierały 29 pytań, z których każde dotyczyło innego aspektu lokalnych praktyk włączających mieszkańców we współzarządzanie miastem, czyli samorządności. Wartość ISM dla danego miasta jest sumą uzyskanych od niego odpowiedzi negatywnych na poszczególne pytania ankiety. Odpowiedź „negatywna” to taka, która mówi, że dana praktyka samorządnościowa w ogóle nie miała w tym mieście miejsca w okresie, o który pytano. Na przykład, nie odbyły się żadne konsultacje społeczne lub żadne referendum.

Liderami samorządności zostały w ten sposób: Płońsk (1 brak samorządności), Gdańsk (6), Kraków, Opole, Gliwice, Olsztyn, Lublin (po 8), Rybnik, Słupsk, Gdynia (po 9) oraz Iława, Poznań, Koszalin (po 10), Olecko, Sopot, Sosnowiec i Katowice (po 11). Pustynie samorządności to z kolei: Jedlina-Zdrój i Kleszczele (po 29 braków), Brzeziny i Wysokie Mazowieckie (po 28), Wołczyn, Ślesin, Rymanów, Nowogród, Skórcz (po 27), Biała Piska, Izbica Kujawska, Michałowo, Jaworzyna Śląska, Wąchock, Bytom Odrzański, Imielin, Przedecz, Dynów i Supraśl (po 26).

– Wyższa wartość indeksu oznacza większą odległość od ideału miasta samorządnego. Niemal spełnia ten ideał Płońsk, niewielkie miasto na Mazowszu, które w naszej diagnozie okazało się liderem samorządności, wyprzedzającym wyraźnie czołówkę „peletonu” aż o 5 punktów – skomentowali autorzy raportu. Na 29 pytań tylko na jedno odpowiedział negatywnie, czyli tylko jedna praktyka samorządnościowa nie miała w Płońsku w 2023 r. miejsca – wskazali. Dodali, że kolejne miejsca wśród liderów samorządności zajmują przede wszystkim miasta znacznie większe, z nielicznymi wyjątkami.

– Po drugiej stronie tabeli jako pustynie samorządności dominują bez wyjątku miasta małe i mniejsze. Takie, w których w 2023 r. nie zrealizowała się żadna praktyka samorządnościowa uwzględniona w naszym zestawie 29 pytań, ewentualnie miała miejsce jedna z nich, dwie, góra trzy – zauważają autorzy raportu.

Wniosek z tego taki, że im większe miasto, tym wyższy poziom samorządności.