Janosikowe do zmiany. Niesprawiedliwie rozkłada środki publiczne

Rzecznik Praw Obywatelskich zaapelował do minister finansów o pilną zmianę przepisów o tzw. "janosikowym". Mechanizmu jest niesprawiedliwy w rozkładzie środków publicznych między poszczególne samorządy.

Publikacja: 18.01.2023 15:43

Janosikowe do zmiany. Niesprawiedliwie rozkłada środki publiczne

Foto: Adobe Stock

Zdaniem RPO obecny kształt tego mechanizmu rodzi poważne niesprawiedliwości w rozkładzie środków publicznych między poszczególne samorządy. Zdarza się, że płatnikami tego świadczenia są miasta o faktycznie gorszej sytuacji finansowej niż samorządy korzystające z tej formy wsparcia.

Marcin Więcek w wystąpieniu do minister Magdaleny Rzeczowskiej przypomniał, że mechanizm korekcyjno-wyrównawczy dochodów jednostek samorządu terytorialnego, zwany potocznie „janosikowym" funkcjonuje od 1 stycznia 2004 r. i od samego początku sposób jego uregulowania budził zastrzeżenia.

- Sprzeciwy rodził nie tyle fakt jego istnienia, ile kształt i wywoływane skutki. Prowadzi bowiem do zakłócenia stabilności finansowej wielu płatników - województw, ale także powiatów i gmin. Wywołuje poczucie niesprawiedliwości wśród tych wspólnot lokalnych. W aktualnych warunkach gospodarczych jest jednym z istotnych czynników ryzyka dla płatników „janosikowego” co do możliwości wykonywania zadań na rzecz mieszkańców - wskazał RPO.

Czytaj więcej

Podwójne standardy rządowych dotacji dla samorządów

Zdaniem rzecznika, jednym z dowodów na dysfunkcjonalność mechanizmu w obecnym kształcie jest stale powiększająca się dysproporcja pomiędzy wpłatami samorządów zobowiązanych, a wypłatami na rzecz beneficjentów. W 2016 r. różnica ta wynosiła około 57 mln zł. W 2017 r. przekroczyła 90 mln zł. W 2018 r. urosła do około 165 mln zł. W 2019 r. przekroczyła 250 mln. W 2020 r. było to już 330 mln zł. W 2021 r. wyniosła ponad 370 mln zł.

W ocenie RPO niezbędne jest pilne przeprowadzenie reformy „janosikowego” i zrealizowanie wytycznych zawartych w orzecznictwie Trybunały Konstytucyjnego.

- Funkcjonowanie tego systemu w obecnej postaci prowadzi do poważnych niesprawiedliwości w zakresie rozkładu środków publicznych między poszczególne wspólnoty lokalne - zaznaczył Więcek.

Zauważył on, że obecny mechanizm nie wyklucza sytuacji, gdy beneficjentami „janosikowego" stają się samorządy, których ogólna sytuacja finansowa - uwzględniająca powiązanie możliwości dochodowych z potrzebami wydatków - jest w rzeczywistości lepsza niż sytuacja samorządów będących płatnikami.

- Jest to wynikiem wadliwych kryteriów ustawowych wskazujących sposób kalkulacji wpłat. Dlatego też przepisy mechanizmu należy uznać za niezgodne z konstytucyjnymi zasadami finansowania działalności jednostek samorządu terytorialnego - zaznaczył RPO.

Rzecznik przypomniał też, że przepisy o "janosikowym" kilka razy badał już Trybunał Konstytucyjny, a za kilka tygodni upłynie 10 lat od jego postanowienia sygnalizacyjnego (sygn. S 1/13), wydanego w związku z wyrokiem w sprawie o sygn. K 14/11. TK przedstawił wtedy Sejmowi uwagi dotyczące uchybień w ustawie z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, dotyczących wyrównania poziomego dochodów jednostek samorządu terytorialnego, których usunięcie uznał za niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego RP.

TK wskazał w nim, że „można wskazać wady mechanizmu, które mają dysfunkcyjny wpływ na jego optymalne działanie".

Czytaj więcej

Samorządy: rząd daje nam pieniądze z naszych kieszeni

Tymczasem, jak zauważył RPO, ustawa o "janosikowym" działa obecnie w odmiennych realiach społeczno-gospodarczych niż w 2004 r.

TK wskazywał też, że zmiana koniunktury gospodarczej uwydatniła słabości metody ustalania wysokości wpłat wyrównawczych i doprowadziła do pogorszenia sytuacji finansowej niektórych (zwłaszcza największych) płatników.

W ocenie rzecznika wnioski wypływające z orzecznictwa i postanowienia sygnalizacyjnego TK zostały dotychczas przez ustawodawcę zrealizowane jedynie w szczątkowej formie. W odniesieniu do wpłat województw, z uwagi na utratę mocy obowiązującej art. 31 ust. 1 ustawy o dochodach, wprowadzono wprawdzie nowe rozwiązania, jednak określono je jako tymczasowe, choć stan tymczasowości jest sukcesywnie przedłużany.

Z kolei w odniesieniu do wpłat gmin i powiatów jedyną istotną zmianą jest modyfikacja sposobu obliczania wskaźnika służącego do określenia wysokości wpłaty. Począwszy od 2022 r., do ich obliczania nie wykorzystuje się wysokości dochodów z tytułu udziału jednostek samorządu terytorialnego w podatkach dochodowych z roku poprzedzającego rok bazowy, ale prognozę dochodów z tego tytułu na rok, którego dotyczą wpłaty.

W ocenie RPO termin dokonania tej zmiany, choć realizującej jedną z wytycznych postanowienia S 1/13, trzeba uznać za niefortunny. Spowodował bowiem ustalenie wpłat za 2022 r. nie w oparciu o obniżone w dobie pandemii dochody, ale o prognozę powracających do stanu sprzed pandemii dochodów z 2022 r.

Zdaniem rzecznika, pozostałe zidentyfikowane przez TK dysfunkcje systemu pozostały niezmienione, co sprawia, że istota mechanizmu korekcyjno-wyrównawczego pozostaje taka sama, jak wówczas, gdy oceniał go TK.

Zdaniem RPO obecny kształt tego mechanizmu rodzi poważne niesprawiedliwości w rozkładzie środków publicznych między poszczególne samorządy. Zdarza się, że płatnikami tego świadczenia są miasta o faktycznie gorszej sytuacji finansowej niż samorządy korzystające z tej formy wsparcia.

Marcin Więcek w wystąpieniu do minister Magdaleny Rzeczowskiej przypomniał, że mechanizm korekcyjno-wyrównawczy dochodów jednostek samorządu terytorialnego, zwany potocznie „janosikowym" funkcjonuje od 1 stycznia 2004 r. i od samego początku sposób jego uregulowania budził zastrzeżenia.

Pozostało 90% artykułu
2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Subskrybuj
Budżet
Rady poparły wykonanie samorządowych budżetów. Jednak nie wszędzie
Budżet
Niższe długi, ale też mniejsze inwestycje lokalnych władz
Budżet
Samorządy chcą wiedzieć, kiedy wyrównane będą straty dochodów
Budżet
Jak miasta zachęcają, by płacić w nich podatki? Można wygrać nawet samochód
Materiał Promocyjny
Mity i fakty – Samochody elektryczne nie są ekologiczne
Budżet
Samorządy przeznaczają coraz więcej na budżety obywatelskie. Chodzi o miliardy