W krainie Popiela i Balladyny

Era Piastów, a zwłaszcza ich początków, kojarzy się nam głównie z Wielkopolską. Tymczasem stawiali prestiżowe budowle również na Kujawach, gdzie urodzili się też Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki. To właśnie w ich osobach polska państwowość znalazła tam życiodajne siły, by odrodzić się po rozbiciu dzielnicowym, co zaowocowało później unią Polski i Litwy.

Kamienne gurty

Wycieczkę Szlakiem Piastowskim warto rozpocząć od Kruszwicy, która wita turystów u nasady Półwyspu Rzępowskiego wznoszącą się na Wzgórzu Zamkowym gotycką Mysią Wieżą. Kojarzy się z legendą o Popielu, tymczasem to pozostałość zamku Kazimierza Wielkiego z połowy XIV w. Budowla ma wysokość 32 m, a z jej szczytu rozpościera się imponujący widok na miasto i znane z legend jezioro Gopło, wokół którego akcję tragedii „Balladyna" osnuł Juliusz Słowacki.

Okres największej świetności kruszwickiego grodu, który stał się jedną ze stolic pierwszych Piastów, przypadł na drugą połowę X i cały XI w. Kruszwica otoczona była wieńcem osad, których ludność świadczyła usługi dla władców. Stała się także siedzibą biskupstwa. Właśnie tu mieścił się ośrodek, z którego Piastowie chrystianizowali pogańskie Pomorze.

Opłakany w skutkach dla Kruszwicy okazał się w 1096 r. konflikt pomiędzy księciem Zbigniewem a Władysławem Hermanem, ale jeszcze gorszy był rozkaz Bolesława Pobożnego, po którym spalono gród. Dopiero rządy Kazimierza Wielkiego zapoczątkowały nowy okres pomyślności miasta. W miejscu starego zamku zbudowano murowany. Gotycka budowla stała się strategicznym punktem na pograniczu polsko-krzyżackim, siedzibą kasztelani i starostwa.

W Kruszwicy znajduje się najstarsza z zachowanych na Kujawach świątyń – romańska kolegiata pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, datowana na przełom XI/XII w. Romański charakter budowli podkreślają grube kamienne mury, półkoliste łuki oraz proste geometryczne kształty. Wnętrze kościoła jest bardzo surowe, wręcz ascetyczne. Nawy, transept i prezbiterium przykryte są belkowym stropem, sklepienia apsyd wykonano z drobnych kamieni i okrzesków, a w wieżowych kruchtach zachowały się najstarsze w Polsce sklepienia na skrzyżowanych kamiennych gurtach.

Wschodnia fasada budowli jest ciekawą kompozycją pięciu symetrycznie rozmieszczonych apsyd. Z kolei stronę południową zdobią trzy romańskie portale, natomiast masyw zachodni w przyziemiu jest kamienny, romański zaś wyżej ceglany w stylu gotyckim.

Cennymi zabytkami kruszwickiej kolegiaty są dwie chrzcielnice – piaskowcowa z XI w. i granitowa z XII w. W 1954 r. odsłonięto w apsydach transeptu dolne części romańskich ołtarzy.

Odbudowa monarchii

W Mogilnie malowniczo otoczony wodami Jeziora Mogileńskiego wznosi się kościół pod wezwaniem św. Jana Apostoła i klasztor założony w XI w. przez benedyktynów. Klasztorne mury strzegą najstarszej studni w Polsce.

Choć na bramie pobenedyktyńskiego zespołu klasztornego widnieje data „1065", badania prof. Zygmunta Świechowskiego i prof. Andrzeja Kossa wskazują, że dokument fundacyjny z 1065 r. potwierdzający, że fundatorem był Bolesław II Śmiały, okazał się XII-wiecznym falsyfikatem. Bolesław wspierał zapewne klasztor i dlatego późniejsza tradycja widziała w nim jego fundatora.

Klasztor pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela powstał jednak około 1050 r. z woli Kazimierza Odnowiciela. Inicjatywa monarchy związana była z programem odnowy struktur kościelnych po kryzysie monarchii wczesnopiastowskiej. Budowla została wzniesiona przez mnichów benedyktyńskich rekrutujących się z Leodium, a przybyłych do Polski wraz z Kazimierzem Odnowicielem. Wśród nich był Aron, późniejszy biskup krakowski. W następnych latach grupa pierwszych budowniczych została uzupełniona o mnichów bawarskich. Wszyscy oni mieli wesprzeć odnowienie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Do czasu odbudowy katedry gnieźnieńskiej opactwo mogileńskie być może nawet ją zastępowało.

Już w latach 1146–1176 Bolesław Kędzierzawy obdarował klasztor wielkimi włościami, a w 1179 r. papież Aleksander III zatwierdził wszystkie posiadłości klasztorne.

Opactwo w Mogilnie odegrało w średniowieczu ogromną rolę w chrystianizacji Mazowsza i Pomorza. Było znaczącym ośrodkiem religijnym i gospodarczym również później, kiedy stało się osadą targową, której król Władysław Jagiełło nadał prawa miejskie 17 maja 1398 r.

Zwiedzając klasztor mogileński, można podziwiać wyeksponowane i zaadaptowane pomieszczenia z odsłoniętymi reliktami pierwotnej i późniejszej architektury benedyktyńskiej. Zaliczają się do nich m.in. fragmenty muru romańskiego w skrzydle zachodnim, piwnice w skrzydle południowym oraz elementy pieca.

W 1998 r. z inicjatywy abp. Henryka Muszyńskiego powstało w klasztorze Europejskie Centrum Spotkań Wojciech-Adalbert. Zabudowa poklasztorna stanowi jego zaplecze mieszkalno-hotelowe.

Na klasztornym wirydarzu, którego centralnym punktem jest najstarsza w Polsce studnia, odbywa się wiele cyklicznych imprez kulturalnych, w tym Dni Benedyktyńskie, a także plenery artystyczne, wystawy, koncerty, wykłady.

Warto wspomnieć, że nieopodal zespołu klasztornego stoi późnogotycki kościół farny pod wezwaniem św. Jakuba Starszego. To właśnie w tej parafii w latach 1890–1910 proboszczem był ksiądz Piotr Wawrzyniak, działacz społeczny, narodowy, żarliwy patriota.

Z warsztatu Wita Stwosza

Kolejnym etapem wyprawy po kujawsko-pomorskim Szlaku Piastowskim może być wizyta w Strzelnie. Na temat początków kościołów strzelińskich istnieje wiele hipotez. Mimo stosunkowo dużej liczby zapisków w kronikach, poczynając od Długosza, nie określono jednoznacznie dat budowy świątyń.

Najprawdopodobniej starszy jest kościół św. Prokopa, wzniesiony w drugiej połowie XII w. Kościół klasztorny św. Trójcy powstał na przełomie XII i XIII w. i to on jest centralną budowlą. Wzniesiony został z granitowych ciosów jako trójnawowa bazylika z transeptem i kaplicami, z dwiema cylindrycznymi wieżami przy prezbiterium oraz dwuwieżowym masywem zachodnim. Poza apsydami i emporą wnętrze pierwotnie nakryte było drewnianymi stropami. Posadzkę wykonano z płytek ceramicznych. Główne wejście znajdowało się od strony północnej. Od południowej do świątyni przylegał klasztor, wzniesiony prawdopodobnie z drewna. Przestrzeń między bazyliką a drugim kościołem wypełniał cmentarz. Dopiero później, ok. XV w., powstały tam budynki klasztorne.

Przebudowa w połowie XV w. zniekształciła romańską bryłę bazyliki. Nawy nakryto wtedy gotyckimi sklepieniami, a romańskie kolumny obmurowano w gotyckie filary. W XVIII w. nadano kościołowi, m.in. fasadzie frontowej, formy barokowe, dobudowano od południa kaplice, świątynia otrzymała nowe wyposażenie.

Na szczęście w ostatnich latach przeprowadzono gruntowną renowację świątyni, w wielu fragmentach odsłonięto formy romańskie. W paru miejscach, m.in. w kaplicy św. Restytuta, w apsydzie prezbiterium, na sklepieniach krypt podwieżowych oraz w zakrystii odkryto cenne polichromie z dawnych czasów. Nawy i prezbiterium nakryte są sklepieniami gotyckimi z XV w.

Nawę główną od naw bocznych oddzielają cztery słynne kolumny romańskie z końca XII w., wykute w piaskowcu, później zamurowane i odkryte w 1946 r. Znajdują się na nich personifikacje cnót i przywar. Przy bazylice wznosi się wspomniana rotunda św. Prokopa, największa budowla romańska na planie koła.