Polski partner Rzymu

Miasto położone nad Wisłą wpisane zostało w 2005 roku na listę Pomników Historii, należy też do Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego i jest ośrodkiem bliźniaczym metropolitalnego Rzymu. Szczątki św. Walentego, rzymskiego męczennika i biskupa, znalazły tu idealną ekspozycję.

Głowa świętego

Do niedawna niewiele osób wiedziało, że od paru wieków w chełmińskiej farze przechowywane jest relikwia św. Walentego. Jak podaje ks. Jakub Fankidejski w pracy „Obrazy cudowne i miejsca dzisiejszej diecezji chełmińskiej" wydanej w Pelplinie w 1880 roku: „jest to głowa tego Świętego, jak się zwykle wyrażają, ale w rzeczywistości nieznaczna tylko jej cząstka. Przechowuje się w kościele, w skarbcu; umieszczona jest w kosztownej puszce, w kształcie regularnego ośmioboku misternie wyrabianej. Puszka jest cała ze srebra, wysoka jedną stopę, waży około trzy funty; u góry ma okrągłą pokrywę w kształcie kopuły robioną, w której wspomniana relikwia spoczywa i może być przez szkło widziana i całowana; objętości ma ta relikwia około dwa palce".

Według jednej z legend powodem stracenia świętego było potajemne udzielanie ślubów wojownikom, którzy z wdzięczności za usankcjonowanie ich miłości zaczęli świętować dzień śmierci męczennika 14 lutego. Przed śmiercią miał rzekomo wysłać list do ukochanej podpisany „Twój Walenty".

Relikwia od dawna słynęła z cudów. W 1630 roku Jadwiga z Czarnkowa Działyńska z wdzięczności za pomoc w uzdrowieniu córki za przyczyną św. Walentego kazała wykonać wspomniany relikwiarz, na którym widnieje napis: „Bogu w Troicy Św. Jedinemu św. Walentemu Męczennikowi Jadwiga z Czarnkowa Działyńska starościna bratyańska jasieniecka za doznaną pomoc w chorobie córki mojej przez przyczynę św. Walentego Męczennika Chrystusowego ku czci tegoż Świętego ten upominek ofiaruję. 22 maja roku 1630".

W kościele farnym, w pobliżu prezbiterium można zobaczyć także ołtarz, który w 1715 r. księża misjonarze przeznaczyli św. Walentemu. Obraz przedstawia ścięcie męczennika, a na drzwiczkach schowka widnieje łaciński napis świadczący o cudowności znajdującej się tam relikwii. Największą cześć oddawano relikwii w kościele pod wezwaniem Ducha Świętego podczas dwóch odpustów, z których pierwszy przypadał na dzień 14 lutego. Wierni śpiewali pieśni, odmawiali litanie do świętego, przynosili dary. Następnego dnia od samego rana odbywało się kilka mszy, podczas nieszporów wierni mogli ucałować głowę męczennika. Podobnie przebiegały uroczystości ku czci św. Walentego w drugi dzień Zielonych Świątek.

Od kiedy i Polskę owładnęła moda obchodzenia walentynek, chełmińska relikwia nabrała nowego znaczenia. 14 lutego 2002 roku po prawie 200 latach ponownie została wystawiona. Zapoczątkowano w ten sposób w mieście uroczyste obchody Dnia Świętego Walentego, na które mimo zimowej aury zjeżdżają tłumy turystów, by poczuć gorącą atmosferę i szczególny urok tego starego średniowiecznego miasta.

Miejsce eksponowania relikwii jest również intrygujące. Kościół farny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny należy do grupy najstarszych i największych świątyń Pomorza Wschodniego. To wybitne dzieło architektury gotyckiej. W średniowieczu stało się modelowym rozwiązaniem dla innych kościołów ziemi chełmińskiej i państwa krzyżackiego – na przykład dla katedry w Królewcu. Przy prezbiterium znajduje kaplica Matki Boskiej Chełmińskiej, gdzie w 1649 roku umieszczono otoczony kultem cudowny obraz Matki Boskiej Chełmińskiej. Atrakcją dla turystów jest taras widokowy na wieżę, skąd można podziwiać niepowtarzalną panoramę.

O świetności Chełmna świadczy też Akademia. Jak wiadomo, w średniowiecznej Polsce od 1364 roku działał Uniwersytet Jagielloński. Tymczasem mało kto wie, że Chełmno aż dwukrotnie uzyskało przywilej ustanowienia uniwersytetu, co umożliwiłoby powstanie drugiego takiego ośrodka na terenie Polski. Po raz pierwszy z nadania Papieża Urbana VI w 1386 roku i po raz drugi w 1434 roku z rąk Zygmunta Luksemburskiego, cesarza rzymskiego. Niestety, przeciwności losu uniemożliwiły realizację tych ambitnych planów.

Wyjątkowe prawo

Chełmno nie tylko było perłą gotyku, ale też wzorem dla wielu miast. 28 grudnia 1233 roku krzyżacki wielki mistrz krajowy Hermann von Salza i mistrz krajowy Hermann Balk wystawili dokument lokacyjny dla Chełmna, który jednocześnie dotyczył Torunia. Krzyżacy, tworząc słynne prawo chełmińskie, wykorzystali elementy prawa magdeburskiego, węgierskiego i flamandzkiego. Jego mocą Chełmno było przewidziane jako miasto stołeczne dla całej prowincji, a w przyszłości całego państwa zakonnego.

Niezwykle nowoczesny przywilej chełmiński regulował wszystkie sfery życia. Był fundamentem bogactwa, wspaniałego rozkwitu rzemiosła, handlu, architektury i sztuki, a także niezależności gospodarczej i sądowniczej. Mocą przywileju chełmińskiego lokowanych było od średniowiecza do końca XVIII w. aż 225 miast, a także 1364 wsie. Moneta zwana również denarem chełmińskim tworzyła podstawę systemu pieniężnego.

Chełmno będące w tym czasie jednym z ważniejszych i najbogatszych miast hanzeatyckich przyciągało spore grono kupców – Holendrów, Anglików, Szkotów, Duńczyków, Niemców. W okresie średniowiecza Niderlandczycy odegrali w Chełmnie bardzo ważną rolę w szkolnictwie. Po nieudanej próbie założenia Uniwersytetu w 1386 roku Rada Miejska w Chełmnie rozpoczęła starania celem założenia innej placówki naukowej, a mianowicie „studium particulare", czyli gimnazjum. Na przełomie 1472 i 1473 r. władze miejskie wydały dokumenty powołujące uczelnię średniego typu, a opiekę nad nią powierzono Braciom Wspólnego Życia z Zwolle w Holandii. Historycy twierdzą, że prawdopodobnie Mikołaj Kopernik był jednym z uczniów tej sławnej ówcześnie szkoły przed studiami na Uniwersytecie Krakowskim.