Legenda najstarszej korporacji

W powszechnej świadomości to Henryk Sienkiewicz, jako pierwszy w dziejach polskiej literatury stworzył powieść historyczną z wojnami polsko-krzyżackimi w tle. Zanim jednak w 1897 r. „Tygodnik Ilustrowany" zaczął drukować w odcinkach dzieło noblisty, to piętnaście lat wcześniej ukazała się powieść „Krzyżacy 1410" z podtytułem „Obrazy z przeszłości" autorstwa drugiego wpływowego powieściopisarza historycznego z XIX w. Józefa Ignacego Kraszewskiego.

Co więcej, w przeciwieństwie do Sienkiewiczowskich „Krzyżaków" głównym bohaterem u Kraszewskiego jest kobieta. To Ofka – pół-Polka, pół-Niemka, która oddałaby życie i duszę Zakonowi. Dla dobra krzyżackiej korporacji gotowa jest dopuścić się najstraszniejszych czynów.

Postać ciekawa, a przede wszystkim bliższa współczesnym wzorcom powieściowym, aniżeli jednowymiarowa Danusia czy Jagienka. Powieść Kraszewskiego obejmuje okres 1409–1411. Zaczyna się i kończy w Malborku. Zgodnie z realiami historycznymi portretuje bitwę jako niewykorzystany sukces militarny, który nie pociągnął za sobą sukcesów politycznych.

Film na 550. rocznicę

W PRL modę na opowieści o rycerstwie polskim zmagającym się z zakonnikami zapoczątkowała ekranizacja powieści Sienkiewicza w reżyserii Aleksandra Forda. Filmowcy starali się dotrzymać terminu 550. rocznicy bitwy i we wrześniu 1960 r. epicka superprodukcja nakręcona na kolorowej taśmie trafiła do kin w całym kraju. Sukces filmu Forda wywołał istną lawinę krzyżackich opowieści. Jednym z najbardziej znanych cykli powieściowych był „Czarny" Kazimierza Korkozowicza, na który składają się cztery powieści: „Przyłbice i kaptury", „Nagie ostrza" (obydwie wydane w 1970 r.), a także opublikowane po dwóch dekadach przerwy „Powrót Czarnego" (1989) i „Synowie Czarnego" (1990). Popularność serii umocnił serial telewizyjny z 1985 r., będący adaptacją dwóch pierwszych książek.

Korkozowicz inaczej niż Sienkiewicz nie skupia się na militarnych i batalistycznych aspektach konfliktu. Głównymi bohaterami czyni agentów wywiadu, którzy prowadzą dyplomatyczną rozgrywkę równoległą względem militarnego starcia.

Zanim Korkozowicz napisał „Przyłbice i kaptury", to inny powieściopisarz Karol Bunsch, specjalista od polsko-niemieckiej historii – wydał w 1964 r. swą piastowsko-krzyżacką powieść „Przełom". Opowiada ona o wcześniejszym okresie w historii niż bitwa pod Grunwaldem, skupiając się na rządach króla Władysława Łokietka i kończy bitwą pod Płowcami w 1331 r.

Ukazywały się także pozycje przygodowe, młodzieżowe i edukacyjne, które, jak to często bywa, poszły w zapomnienie, np. „Na zgliszczach zakonu" Zuzanny Morawskiej (1961), „Gniewko, syn rybaka" Aliny Korty (1974) czy „Grunwaldzkie miecze" Włodzimierza Barta (1974).

W latach 80. i 90. nastąpiło chwilowe wygaszenie fascynacji, ale już na początku XXI w. temat Krzyżaków znów coraz częściej zaczął inspirować pisarzy i pisarki. Tym bardziej że nadchodziła okrągła rocznica grunwaldzkiego zwycięstwa.

W 600-lecie słynnej bitwy Szczepan Twardoch opublikował historiozoficzną powieść „Wieczny Grunwald", którą wydało Narodowe Centrum Kultury w cyklu Zwrotnice historii. Była to przełomowa powieść w dorobku pisarza i przygotowała grunt pod sukces jego późniejszej „Morfiny". W „Wiecznym Grunwaldzie" Twardoch prowadzi narrację pierwszoosobową, w której poznajemy nieślubnego syna króla Kazimierza Wielkiego – Paszka, który na pierwszych stronach książki zostaje zabity w bitwie. Paszko ginie, ale to dopiero początek jego opowieści, w której narrator odradza się po wielokroć w późniejszych czasach, a jednocześnie cały czas powraca do opowieści o swoich średniowiecznych losach. Zaczynając od gwałtu, z którego miał się rzekomo począć. Bowiem w książce Twardocha król Kazimierz zgwałcił nastoletnią córkę niemieckiego kupca.

Do czasów średniowiecza i historii polsko-krzyżackich zatargów sięgnął także amerykański pisarz z polskimi korzeniami – S. Andrew Swann. On z kolei skupił się na starciu słowiańskiego pogaństwa z niemieckim zakonem, przez co jego dyptyk „Wilczy miot" (2009) i „Wilczy amulet" (2011) lokuje się bliżej literatury fantasy aniżeli prozy historycznej. Więcej tu magii, wilkołaków, klątw i amuletów aniżeli historycznych postaci, dyplomacji i bitew.

Zakonnicy w zbrojach

Najobszerniejszy współczesny cykl powieściowy o historii wojen polsko-krzyżackich stanowią książki Dariusza Domagalskiego. Swoją przygodę z zakonnikami w zbrojach Domagalski rozpoczął w 2009 r., kiedy to opublikował opowiadanie „Ognie na wzgórzach" poświęcone Arnoldowi van Badenowi, zakonnikowi, który nie może zapomnieć swojego udziału w krwawej chrystianizacji Żmudzi. Wspomnienia nie dają mu spokoju, a co gorsza, podczas podróży morskiej przez Bałtyk jego statek rozbija się w czasie sztormu. Van Baden zostanie wyrzucony na piaszczystą plażę w rejonach Połągi, czyli właśnie na Żmudzi. Tam zmierzy się ze swoją przeszłością.

W kolejnych książkach Domagalskiego z cyklu krzyżackiego („Delikatne uderzenie pioruna" t. 1, „Aksamitny dotyk nocy" t. 2) akcja przenosi się z Litwy do Malborka, następnie do Krakowa, a nawet węgierskiej Budy i Pragi władanych przez Zygmunta Luksemburskiego. W trzecim tomie zatytułowanym „Gniewny pomruk burzy" przemieszczamy się wraz z bohaterami na Warmię i Mazury, gdzie rozegrał się najsłynniejszy etap wojny z lat 1409–1411, czyli starcie pod Grunwaldem.

Na jesieni 2017 r. ukazał się czwarty tom cyklu pt. „Złowieszczy szept wiatru", w którym Dariusz Domagalski powraca do swoich bohaterów w 1414 r., w momencie gdy zbliża się kolejna polsko-krzyżacka wojna, ale tym razem będzie miała inny charakter. Zamiast walnych bitew więcej w niej będzie oblężeń, zasadzek, wojny podjazdowej i szarpanej.

Głównym bohaterem książek Domagalskiego jest znamienity rycerz burgundzki Dagobert z Saint-Amand na służbie polskiego króla. Oczami cudzoziemca śledzimy przebieg słynnych bitew, oblężeń, pertraktacji i tajnych spotkań. Na drugim planie przewijają się postacie historyczne, m.in. Zawisza Czarny, Władysław Jagiełło, Ulryk von Jungingen, Kuno von Lichtenstein i Mikołaj Trąba.

Jednocześnie Domagalski w wątki historyczne wplata elementy mistyki, zwłaszcza słowiańskich wierzeń pogańskich wymieszanych z żydowską kabałą. Ryzykowny pomysł sprawdza się jednak dobrze i nie umniejsza walorów tej przyzwoitej prozy historycznej.

O Zawiszy Czarnym

Drugim autorem, który portretuje europejskiej sławy rycerza na tle konfliktu polsko-krzyżackiego, jest Szymon Jędrusiak. Pisarz poświęcił dwie bardzo udane powieści słynnemu Zawiszy Czarnemu.