Intrygujące i powikłane ludzkie losy

Rz: Co znaczy być człowiekiem z Dolnego Śląska?

Waldemar Krzystek: Oznacza to przede wszystkim otwartość na innych. Nie tyle miejsca, ile ludzie nas kształtują. Na Dolnym Śląsku spędziłem niemal całe moje dotychczasowe życie – do matury mieszkałem w Legnicy, potem – we Wrocławiu. Z powodu totalnej wymiany ludności, która miała tu miejsce, to musiała być dziwna „chwila" bezkrólewia między starym a nowym światem. Wszystko się kończyło i jednocześnie zaczynało od początku. Nie było atmosfery zasiedzenia, klimatu wielopokoleniowych domów – tuż po wojnie pas tej ziemi był jak czysta kartka. Najjaskrawszym tego przykładem stały się cmentarze – nie było na nich polskich grobów sprzed 1945 roku. Ale czuło się jednocześnie tajemniczą przeszłość, która mnie niezwykle interesowała, fascynowała nawet. W Legnicy wychowałem się w międzynarodowym towarzystwie, bo tutaj wszyscy skądś przyjechali – całkowicie różni ludzie, z rozmaitą przeszłością i odmiennymi kolejami losów. Tu mieszkali przymusowi przesiedleńcy zza Buga, nieliczni Niemcy, Łemkowie, Ukraińcy, Czesi, ocalali Żydzi, ukrywający swą tożsamość AK-owcy, młodzi energiczni Polacy zafascynowani ziemiami zachodnimi „do wzięcia od zaraz". Później pojawili się polityczni repatrianci z Francji, Grecy, Jugosłowianie, do tego ludność wszystkich republik radzieckich z wojsk stacjonujących w legnickim garnizonie. Moja ulica: każdy inny, z innego miejsca na Ziemi, z innego powodu. Było dla mnie czymś oczywistym, że jestem w rzeczywistości wielokulturowej, wielonarodowej i wielowyznaniowej. Ważne było nie tylko to, co ci sąsiedzi, znajomi opowiadają, ale również to, czego nie mówią. Większość coś ukrywała. Nawet za kurkami od kranu w naszej łazience – z napisami „warm" i „kalt" – stała przecież jakaś opowieść o poprzednich mieszkańcach będąca częścią większej historii.

Czy ta różnorodność nie powodowała walki o swój kawałek tożsamości?

Właśnie nie. Przybyłych tu łączy poczucie, że skoro już raz stracili wszystko – to nie chcą dopuścić za żadną cenę, by jeszcze raz ich to spotkało. Może dlatego, kiedy na Dolny Śląsk spadają kataklizmy, takie jak wielka powódź w 1997 roku czy też epidemia ospy – wszyscy potrafią wspaniale się jednoczyć. U nas powstał solidarnościowy Festung Breslau. Strach przed stratą, ale i poczucie, że dostaliśmy w depozycie to, co zostawili tu ci, którzy byli przed nami, i że nie wolno tego zmarnować – stworzyło nową jakość duchową, kulturową i charakterologiczną Dolnego Śląska. To społeczeństwo młode, dynamiczne, odważnie podejmujące życiowe decyzje. I stąd śmiałość sięgania po wszystko. Nie czuć kastowości, a w dodatku baciarskie dziedzictwo Lwowa kształtuje naszą duchowość na równi z tradycją Lwowskiej Szkoły Matematyków.

Studia polonistyczne we Wrocławiu wniosły coś nowego do tożsamości dolnośląskiej?

Było jeszcze lepiej, intensywniej. W środowisku uniwersyteckim spotkałem wspaniałych nauczycieli, którzy otwierali mi oczy, mówiąc: nie wystarczy patrzeć, trzeba widzieć. Uczono nas niedogmatycznego myślenia, nie było feudalizmu, który spychałby studentów na pozycję jedynie grzecznie słuchających uczniów. Profesor Miodek był jeszcze wówczas magistrem, ale już mnóstwo czerpaliśmy ze spotkań z nim. Poza tym niezwykły Andrzej Litwornia, profesorowie Janusz Degler, Andrzej Zawada – długo można wymieniać świetne postaci wykładające na naszym uniwersytecie. We Wrocławiu był Jerzy Grotowski, pantomima Henryka Tomaszewskiego, Festiwale Teatru Otwartego, wspaniałe DKF-y ze wszystkimi ważnymi filmami pojawiającymi się na świecie. Przyjeżdżały takie słynne zespoły teatralne, jak Bread and Puppet Theatre na przykład. To była świetna gleba do rozwoju. Doceniłem to jeszcze bardziej po doświadczeniu studiowania reżyserii w Katowicach na Uniwersytecie Śląskim.

Przecież Katowice to też Śląsk...

Ale inny Śląsk. Kiedy zorganizowaliśmy bunt, że nie jesteśmy dobrze uczeni i przygotowywani do zawodu, wysłaliśmy w tej sprawie list do ówczesnego ministra szkolnictwa wyższego. Prorektor powiedział wtedy do nas: „To jest czerwony Śląsk i tu się inaczej myśli, jest inna dyscyplina". Ale protest pomógł, bo dziekanem został Edward Zajicek i przyjechało wielu świetnych wykładowców. Tak więc - na tej wyniesionej z Dolnego Śląska odwadze - nie straciłem.

Ale już związanie całego życia zawodowego z Dolnym Śląskiem w pańskim zawodzie wydaje się ryzykowne...

Przeciwnie. Nie ciągnęło mnie nigdy do bywania, dworu i intrygowania, w jaki sposób w tej oligarchicznej strukturze znaleźć się jak najwyżej. I nie uważam, że w moim zawodzie stolica jest jakąś niezwykłą atrakcją. Jestem stąd, z Dolnego Śląska, tu się dobrze czuję, jestem na swoim miejscu. Tu przez lata świetnie się miała Wrocławska Wytwórnia Filmowa – miejsce nie tylko atrakcyjne, ale i ważne. Ingerencja cenzury była tu dużo mniejsza i wiele trudnych w PRL projektów właśnie we Wrocławiu dawało się przeprowadzić. Bo nawet kiedy przychodził telegram w sprawie wstrzymania zdjęć, jak to się zdarzyło w przypadku mojego filmu „W zawieszeniu", to długa, wdrażająca tę decyzję procedura dawała mi co najmniej dwa dni, które pozwoliły skończyć najważniejsze sceny. Oddalenie było zbawienne. Do naszej wytwórni wielu przyjeżdżało kręcić swoje pierwsze filmy – m.in. Agnieszka Holland, Krzysztof Kieślowski, Janusz Zaorski, Sławek Piwowarski. Spotkałem tu też dwóch reżyserów – Stanisława Lenartowicza i Sylwestra Chęcińskiego, którzy po pewnym okresie przyglądania mi się, czy się nadaję, dopuścili mnie do swojego stolika cieszącego się opinią Loży Szyderców, jak później się dowiedziałem. Członkiem tego towarzyskiego klubu był jeszcze Tadeusz Kosarewicz, scenograf. Jego istotę stanowiły codzienne spotkania przy kawiarnianym stoliku, przy którym analizowało się obejrzane filmy, rozmawiało o przeczytanych scenariuszach, polecało książki. I był czas na ważne rozmowy.

Czy na Dolnym Śląsku nie ma żadnych ludzi mających tu korzenie?