MATERIAŁ POWSTAŁ WE WSPÓŁPRACY ZE ZWIĄZKIEM MIAST POLSKICH
W ramach projektu Pilotaż Centrum Wsparcia Doradczego* Związek Miast Polskich wsparł przygotowanie strategii terytorialnych dla 38 samorządowych partnerstw z całego kraju. Dla dwóch z nich: partnerstwa powiatu szczecineckiego i partnerstwa powiatu kolbuszowskiego, autorzy badania stworzyli model struktury funkcjonalno-przestrzennej obejmujący analizy uwarunkowań przestrzennych oraz pożądane kierunki rozwoju przestrzennego.
Analizy zagospodarowania i sposobu funkcjonowania tych powiatów wskazują na daleko idące różnice w sposobie użytkowania przestrzeni. Wystarczy spojrzenie na zdjęcia satelitarne: szczecineckie to obszar rozległych lasów, jezior i wielkoobszarowych gospodarstw rolnych, kolbuszowskie zachwyca z kolei mozaiką wąskich, różnobarwnych pól tworzących charakterystyczne pasiaste wzory, nawiązujące do ukształtowania terenu.
Jednak różnice sięgają znacznie głębiej. Szczecineckie położone jest peryferyjnie, na skraju województwa zachodniopomorskiego. Na terenie powiatu obok Szczecinka – miasta średniej wielkości – są jeszcze 3 niewielkie miasteczka, a ludność miejska stanowi aż dwie trzecie mieszkańców powiatu. Szczecinek posiada mocną pozycję ośrodka subregionalnego. Szczecin i inne ośrodki regionalne: Bydgoszcz, Poznań czy Trójmiasto, są odległe, a na dojazd do nich potrzeba ok. dwóch, trzech godzin.
W kolbuszowskim jest tylko jedno małe miasto – Kolbuszowa, której ludność stanowi ok. 15 proc. mieszkańców powiatu. W bliskim otoczeniu powiatu funkcjonuje zaś wianuszek miast średniej wielkości: Stalowa Wola, Tarnobrzeg, Mielec i Dębica oraz stolica województwa podkarpackiego Rzeszów. Miasta te kuszą szeroką ofertą usług, zapewniają również dostęp do atrakcyjnych miejsc pracy. Co ważne, do wszystkich można dostać się w 30–45 minut, co nie wyklucza nawet codziennych dojazdów.
Najbardziej znaczące różnice pomiędzy omawianymi partnerstwami można jednak zauważyć w sposobie kształtowania zabudowy. Widać to doskonale na ilustracji nr 1, porównującej archiwalne i współczesne mapy Barwic, miasteczka z powiatu szczecineckiego oraz Hadykówki, z typową dla powiatu kolbuszowskiego zabudową wiejską.
Szczecineckie charakteryzuje się zwartymi układami w formie małych miasteczek lub osiedli folwarcznych, które powstały na przestrzeni wieków i w znacznym stopniu zachowały się do dzisiaj. Barwice (niespełna 4 tys. mieszkańców), podobnie jak pozostałe miejscowości powiatu szczecineckiego, są żywymi przykładami tzw. miasta 15-minutowego. Oznacza to, że do wszystkich ważnych z punktu widzenia mieszkańców obiektów można dostać się w czasie 15-minutowego spaceru. Zabudowę Barwic można opisać okręgiem o promieniu 1 km.
W kolbuszowskim dominuje z kolei zabudowa zagrodowa, w formie oddalonych od drogi długich ciągów zagród (tzw. zabudowa łańcuchowa), od których odchodzą wąskie pasy pól. Na mapach widać zmiany, jakie nastąpiły i nadal następują w wyniku żywiołowego, praktycznie niekontrolowanego procesu powstawania wtórnej zabudowy o bardzo niskiej intensywności. Wieś Hadykówka (ok. 800 mieszkańców, czyli pięć razy mniej niż Barwice) rozciągnięta jest na długości przekraczającej 2 km.
Różnice struktur osadniczych widać na mapach analizujących zwartość zabudowy (ilustracja nr 2). Kolorem czerwonym oznaczono obszary zwartej zabudowy, tj. takiej, w której odległości pomiędzy budynkami nie przekraczają 50 m. Pokazano minimalne okręgi otaczające tak wyznaczone obszary. Obie mapy są w tej samej skali. W kolbuszowskim zabudowa jest dużo bardziej rozluźniona, a różnice są szczególnie widoczne przy porównaniu ośrodków stołecznych. Szczecinek (ok. 40 tys. mieszkańców) rozciąga się wzdłuż jeziora na przestrzeni 6 km, a czterokrotnie mniejsza Kolbuszowa (9 tys. mieszkańców) na przestrzeni 8 km.
Skupienie zabudowy przekłada się na możliwości i koszty objęcia jej infrastrukturą techniczną. W powiecie szczecineckim prawie 85 proc. ludności korzysta z kanalizacji sanitarnej, przy niespełna 40 km sieci na 100 km kw. Wskaźnik skanalizowania jest wyższy niż średnia w województwie, która jest z kolei wyższa niż średnia w kraju. W powiecie kolbuszowskim z kanalizacji korzysta nieco ponad 60 proc. mieszkańców przy ponad 100 km sieci na 100 km kw. To poniżej średniej w województwie, która jest niższa niż krajowa (ilustracja nr 3). Podobnie wygląda sytuacja z dostępem do pozostałych mediów.
Nie inaczej jest z dostępnością infrastruktury społecznej. W powiecie szczecineckim 61 proc. mieszkańców mieszka w zasięgu 15 min. dojścia pieszego do szkoły podstawowej. W powiecie kolbuszowskim, mimo dwukrotnie wyższej liczby szkół, odsetek ten wynosi zaledwie 43 proc. (ilustracja nr 4).
Zagrożeniem może być zarówno chaotyczne rozpraszanie zabudowy (powiat kolbuszowski), jak i postępująca degradacja spójnego, historycznie wykształconego układu zabudowy (powiat szczecinecki). Dlatego wśród rekomendacji strategii dotyczących polityki przestrzennej znalazł się element umożliwiający weryfikację założeń planistycznych poszczególnych gmin – bilans potrzeb i terenów wskazywanych pod nowe inwestycje sporządzony w obszarze szerszym niż obszar jednej gminy – w obszarze obejmującym całe powiaty.
Autor jest ekspertem Związku Miast Polskich
Artykuł został oparty na wynikach analiz wykonanych w zespole doradców ds. planowania przestrzennego CWD w składzie: Marek Karzyński, Grzegorz Roman, Marcin Turzyński
*Pilotaż Centrum Wsparcia Doradczego to projekt zainicjowany przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej i zlecony do realizacji ZMP. W ramach projektu CWD wypracowywane i testowane są różne rozwiązania zarządzania rozwojem, w tym podejście do integrowania planowania przestrzennego ze społeczno-gospodarczym
