Ustalają nazwiska ofiar

– Jeśli ktoś sądzi, że jest przypadkowość w naszych badaniach, to grubo się myli. To czysta technologia i matematyka – zapewnia dr Andrzej Ossowski, szef zespołu naukowców z Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów, która działa przy Pomorskim Uniwersytecie Medycznym w Szczecinie.

To właśnie tam działa zespół genetyków, antropologów i specjalistów medycyny sądowej, który wsparty przez historyków IPN i archeologów odnajduje miejsca, gdzie znajdują się szczątki ludzi – głównie ofiar zbrodni totalitarnych, a następnie dokonuje ich identyfikacji.

Teraz koncentrują się oni na poszukiwaniu tajnych miejsc pochówków żołnierzy podziemia niepodległościowego, którzy zostali zamordowani przez komunistyczną władze w latach 40. i 50. ubiegłego wieku. Najbardziej znanymi miejscami spoczynku są warszawska Łączka, czyli kwatera „Ł" na stołecznym cmentarzu powązkowskim, oraz teren ogrodu przywięziennego obok białostockiego aresztu.

To dzięki naukowcom z Bazy w ostatnich trzech latach tożsamość odzyskało kilkudziesięciu bojowników o wolność, m.in. Danuta Siedzikówna „Inka", legendarna sanitariuszka AK, Hieronim Dekutowski „Zapora", cichociemny, oficer AK i WiN, Stanisław Kasznica, komendant NSZ, Henryk Pawłowski, kurier rządu RP na uchodźstwie, czy Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko", dowódca V Wileńskiej Brygady AK.

Polska Baza Genetyczna Ofiar Totalitaryzmów jest wspólnym przedsięwzięciem IPN i Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie.

Przywracanie tożsamości przedstawicielom polskiego podziemia to wypadkowa badań genetycznych i prac historycznych. – Gigantyczna układanka, w której zazębiają się trzy wymiary: prace historyczno-archiwalne, archeologiczne na cmentarzu oraz genetyczne. Wszystkie muszą do siebie pasować – opisuje dr Ossowski.

Naukowcy w swojej pracy korzystają z najnowocześniejszych urządzeń. W czasie prac terenowych np. z georadaru, przy pomocy którego mogą ustalić, czy kiedyś w danym miejscu był wykop. Po pobraniu próbki ze szczątków już w laboratorium korzystają zaś np. z sekwenatora i czułych zestawów markerów DNA.

Naukowcy podają przykład identyfikacji dwóch bohaterów podziemia niepodległościowego: Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki" i Hieronima Dekutowskiego „Zapory", których szczątki zostały znalezione w kwaterze „Ł" warszawskiego cmentarz powązkowskiego. – W przypadku majora „Łupaszki" materiał genetyczny został pobrany od jego córki, zaraz po jej śmierci. Gdyby tego wówczas nie zrobiono, identyfikacja nie byłaby możliwa, bo nie byłoby materiału porównawczego niezbędnego do przeprowadzenia badań DNA – wyjaśnia dr Ossowski.

Przykład majora „Zapory" jest odmienny. W tym wypadku nie było genetycznego materiału porównawczego od członków najbliższej rodziny. Jedynymi żyjącymi osobami spokrewnionymi z mjr. Dekutowskim były siostrzenice i córki siostrzenic. Naukowcy zdecydowali się na pobranie materiału ze szczątku rodziców „Zapory".

Jaki był efekt? 99 i 18 dziewiątek po przecinku to prawdopodobieństwo identyfikacji majora „Zapory", a 99,9999 – „Łupaszki".

Działalność polskiej Bazy jest unikatowa w skali europejskiej. Dotychczas badania na dużą skalę prowadzone były jedynie przy identyfikacji ofiar czystek etnicznych na terenie Bośni w latach 90.