Zamek po mazowiecku

Rz: Dlaczego zaangażował się pan w odbudowę zamku?

Łukasz Popowski: Zamek książąt mazowieckich fascynował mnie od najmłodszych lat. Ruiny wzgórzu nad Bzurą wydały mi się ciekawą budowlą, skrywającą stare tajemnice. Ale zastanawiał mnie też nikły stan wiedzy o obiekcie, zasmucał katastrofalny stan. Chciałem zmienić tę sytuację. Zacząłem zgłębiać dzieje warowni. Te młodzieńcze dociekania nabrały profesjonalnego charakteru dopiero na studiach historycznych, które zakończyłem pracą magisterską, dotyczącą dziejów sochaczewskiego zamku. Udało mi się doprowadzić do zorganizowania badań archeologicznych na zamkowym wzgórzu. Równocześnie założyłem Stowarzyszenie „Nasz Zamek". Wyniki badań pokazały, że możliwe jest częściowe odtworzenie zabytku.

Rz: Od kogo pochodzi inicjatywa w takich sytuacjach? Od samorządów? Od pasjonatów?

W przypadku Sochaczewa inicjatywa pochodziła od społeczności lokalnej. Niemniej różnie to w Polsce wygląda. Podobnie skuteczne działa na przykład w odniesieniu do ruin zamku w Rudnie Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn". Kilkanaście innych organizacji pozarządowych w kraju również efektywnie zabiega o stan lokalnych zabytków. Aktualnie dzięki dotacjom z UE również samorządy podejmują działania naprawcze, choć jeszcze kilka lat temu nie było to działanie zbyt popularne. Liczne inicjatywy pochodzą również ze środowiska właścicieli prywatnych, choć mają często kontrowersyjny charakter.

Rz: Ile jest takich zamków na Mazowszu, który jest najciekawszy, najlepiej zachowany?

W Księstwie Mazowieckim podobnie jak w Królestwie Polskim występowały trzy typy zamków ze względu na właściciela: państwowe, kościelne oraz rycerskie. Z pierwszego typu najlepiej zachowały się pozostałości zamków książęcych w Warszawie, Płocku, Ciechanowie, Sochaczewie, Gostyninie, Rawie Mazowieckiej, Liwie i Czersku. Zamki w Warszawie i Płocku w niewielkim stopniu kojarzą się z książętami, co wynika z ich przemian architektonicznych już po inkorporacji Mazowsza do Korony. Z tego samego powodu sochaczewski zamek jedynie symbolicznie odnosić można do władców mazowieckiego państwa. W grupie tej specyficzna jest również sytuacja zamku w Gostyninie, który poddany został niedawno zakrojonym na szeroką skalę, kontrowersyjnym działaniom konserwatorskim, ale oryginalnej substancji z okresu książęcego jest tam niewiele. Wśród sytuacji specyficznych warto wspomnieć niedawne odkrycie przez zespół Tomasza Olszackiego pozostałości zamku w Wyszogrodzie. Najlepiej zachowane, a zarazem najciekawsze zamki książąt mazowieckich to warownie w Ciechanowie, Czersku, Płocku, Liwie oraz Rawie Mazowieckiej. Wśród zamków kościelnych na Mazowszu dobrze zachował się, biskupi zamek w Pułtusku oraz pozostałości arcybiskupiej warowni w Łowiczu. Najgorzej zachowały się na obszarze Mazowsza warownie rycerskie. Mówimy tu głównie o reliktach zamku w Szreńsku. Trzeba też wspomnieć o najnowszych odkryciach pozostałości po dwóch warowniach w Sierpcu.

Rz: Z jakich lat pochodzą te mazowieckie zamki?

Najważniejsze zamki w księstwie mazowieckim powstawały głównie w XIV i pierwszej ćwierci XV stulecia. Za najstarszą warownię książęcą uważa się obiekt ze stołecznego Płocka, którego początki datuje się już na czasy księcia Bolesława II. Przed 1355 r. przyjmuje się wzniesienie arcybiskupiego zamku w Łowiczu. W Czersku budowę murowanej warowni rozpoczęto w 1388 r. Wśród najstarszych warowni mazowieckich badacze wymieniają również zamki w Sochaczewie, Rawie, Warszawie, a ostatnio i Ciechanowie. Jednak z uwagi na niedostatki źródłowe ustalenie konkretnych dat wzniesienia zamków nastręcza niemałe trudności.

Rz: Jaka jest ich specyfika?

Trudno przyjąć, że występował jednorodny stylowo typ „zamku mazowieckiego". Obiekty powstające w różnym czasie, często etapami i posiadające różnych właścicieli musiały być od siebie inne. Da się oczywiście przypisać im kilka cech wspólnych. Niewątpliwie nad stworzeniem właściwej typologii „zamków mazowieckich" będziemy musieli jeszcze popracować. Gdy myślimy o standardowym „mazowieckim zamku", to opierając się na przykładach z Czerska, Ciechanowa, Liwa czy Rawy wyobrażamy sobie budowlę z czerwonej cegły, na kamiennym fundamencie, ze strzelistymi wieżami, o jednoznacznie gotyckim charakterze. Jest w tym wyobrażeniu tyleż prawdy, ile mitu.

Rz: Co daje zamek mieszkańcom?