Gdzie pisarz ma korzenie

„To już w Romanowie, dzieckiem jeszcze, marzyłem na przemiany o nauce, o sławie, o sztuce, miałem już jakieś przeczucia wszystkiego, przeczucie powołania" – napisał, gdy był już znanym autorem. Dziś w Romanowie, oddalonym 100 km od Lublina, a 50 km od Białej Podlaskiej, w dawnym majątku Anny i Błażeja Malskich, dziadków ze strony matki, działa Muzeum im. Józefa Ignacego Kraszewskiego.

To jedno z dwóch muzeów pisarza w Polsce. Jest jeszcze Pracownia-Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego w Poznaniu. Za granicą – muzeum w Dreźnie, a na Białorusi – ekspozycja poświęcona Kraszewskim w Pałacyku Prużańskim.

Kraszewski pochodził z dosyć zamożnej rodziny ziemiańskiej. Ojciec Jan był chorążym powiatu prużańskiego na Grodzieńszczyźnie. W „Powieści bez tytułu" pisarz przedstawił go jako seniora rodziny. A o matce Zofii z miłością pisał w „Pamiętnikach nieznajomego".

Józef urodził się w Warszawie, gdzie jego matka schroniła się przed wojną rosyjsko-francuską. Rok później, gdy w drodze na świat była już jego siostra Joanna, rodzice oddali syna na wychowanie dziadkom Annie i Błażejowi Malskim (byłemu chorążemu w korpusie husarzy nadwornych króla Stanisława Augusta Poniatowskiego) oraz prababce Konstancji Nowomiejskiej w Romanowie. Mieszkał u nich ponad dziesięć lat, do czasu pójścia do szkoły, najpierw w Białej Podlaskiej (1822), a potem w Lublinie.

„Trzeba przyznać, że gdy wszyscy w domu, drogie Babki, dziad, wuj, ciotki, wszystko czytało i mówiło o literaturze, wpłynąć to musiało nie mało, na zachęcenie mnie do niej. Pewne jednak, że jak zapamiętać mogę, zawsze z tą wrzącą ciekawością do xiążek i nauki. Nie miałem w początkach innych nauczycieli, nad drogie moje Babki, aż do lat w których do szkół mnie oddano" – wspominał po latach Kraszewski.

– Babka Anna zadbała o wykształcenie Józefa, nauczyła go pisania, czytania i języka francuskiego – mówi „Rzeczpospolitej" Dominik Litwiniuk, pracownik naukowy Muzeum w Romanowie. – 13-letni Józef posługiwał się już biegle francuskim – dodaje.

Bardzo bliska była mu także prababka Konstancja, która jako pierwsza go wychowywała „...pamiętam Prababkę, którą wówczas białą Babunią zwałem jadącą do Chmielity spokojną klaczą Jaroszewską, przykrytą od much białą kapą w pstre centki. Pamiętam o! pamiętam wszystko i naukę czytania na kalendarzu i wieczorne zabawy i cacka dziecinne i wszystkie Nauki Twoje, biedna Prababko, pamiętam kiedyś mi dając łakocie, po jakiemś przewinieniu dziecinnem, powiedziała: – Tak, Józio, trzeba za złe dobrem płacić".

– I później prababka Konstancja czuwała nad nim – opowiada Litwiniuk. Kiedy w czasie studiów w Wilnie Kraszewski został aresztowany za działalność konspiracyjną podczas powstania listopadowego, Konstancja zwróciła się o pomoc do wpływowej rodziny Dłuskich, z której pochodziła. Dzięki zabiegom Dłuskich Józef nie został skazany na kilkunastoletnią służbę wojskową na Kaukazie, dostał „tylko" nakaz osiedlenia pod dozorem policyjnym w Wilnie.

Piękne miejsce

Romanów Kraszewski opisał w „Obrazach z życia i podróży", wydanych w Wilnie w 1842 roku, i w „Nocach bezsennych", pisanych w latach 80. w więzieniu w Magdeburgu, na które został skazany po oskarżeniu o działalność wywiadowczą na rzecz Francji.

W „Obrazach" wspominał: „Na rozległej płaszczyźnie ciągnącej się nad Bugiem, w Podlasiu dawnem, jest majętność zwana Romanowem. Piękne to miejsce (...). Na małym wzgórku wznosi się nowy, murowany dom mieszkalny, poważny, milczący; przed który zajeżdża się okrążając dziedziniec otoczony zewsząd drzewy, zamknięty z jednej strony długimi drewnianymi oficynami, z drugiej odpowiadającemi im stajniami.. Dookoła tych zabudowań i obszernego, cienistego ogrodu, ciągną się kanały, otoczone olchami staremi, a każda prawie z nich nosi na sobie gniazdo bocianie. Od ganku wychodzącego na ogród; idzie ulica z ogromnych starych jodeł, posępnie zawsze szumiących. Po bokach ciągną się długie szpalery z lip i grabów; a przestrzenie między niemi zajmują rozrzucone tam i sam grusze, wielkie odwieczne kasztany i lipy.

Za szpalerami łąka zielona i olchy znowu i nowy ogród, gdzie stoi chatka, łazienka i kaplica. Wyjrzawszy z rozległy ogród ujrzysz zielone smugi łąk i dalekie lasu Kraszczyna, wsie Wygnankę i Czeputkę Naprzeciw domu od dziedzińca przez wyciętą długą trybę lasem sosnowym prawie dojrzeć można trzeciej wioski Sosnówki".

W pamięci Kraszewskiego klasycystyczny murowany dom był młody, bo przecież dziadkowie Anna i Błażej Malscy ukończyli jego budowę w 1812 roku, a więc w roku, gdy Józef się urodził. Postawili go na fundamentach rozebranego dawnego myśliwskiego drewnianego dworu Sapiehów (do dziś pozostały po nim XVII-wieczne piwnice) w majątku, który zakupili od nich dziesięć lat wcześniej.

Obecny dwór różni się od tego z dzieciństwa Kraszewskiego. Ma kształt z II połowy XIX wieku, z czasów, gdy majątek przejął Kajetan, najmłodszy brat pisarza. Nowy właściciel dobudował w części środkowej piętro i zagospodarował pod,dasze na bibliotekę i obserwatorium astronomiczne, a ganek frontowy zastąpił portykiem z czterema doryckimi kolumnami. Zmienił więc parterowy dwór w piętrowy. A od strony parku dodał półkolisty, kolumnowy taras i balkon.

Ale i w tej formie Józef Ignacy Kraszewski musiał znać dwór, bo do początku lat 60. wracał do Romanowa jeszcze wielokrotnie, najczęściej przy okazji zjazdów rodzinnych, dopóki nie został zmuszony do opuszczenia Warszawy i wyjazdu na emigrację, do Drezna.

Z młodszym o 15 lat Kajetanem łączyły go silne braterskie więzi. Chociaż Kajetan pozostaje w cieniu Józefa, to i on był ciekawą osobowością. Napisał kilka powieści w formie gawęd szlacheckich oraz rodzinną monografię. Komponował i malował. W szklarni w Romanowie hodował ananasy i inne egzotyczne owoce, stosując wymyślone przez siebie ogrzewanie na parę. Interesował się meteorologią i był astronomem amatorem. W 1866 roku ogłosił nawet we francuskim czasopiśmie „Cosmos" teorię na temat wpływu położenia Księżyca na stan atmosfery i pogodę. Jego teorię potwierdził profesjonalny astronom francuski Henri de Parville.

Pół wieku muzeum

W 1943 roku dwór w Romanowie został podpalony przez radzieckie partyzanckie oddziały, tworzone w okolicznych lasach przez jeńców-uciekinierów z niemieckiej niewoli. Wnętrza spłonęły, zostały tylko mury. W 1946 roku park i ruinę domu upaństwowiono. Ponad dekadę należały do leśnictwa. Pod koniec lat 50. z inicjatywy nauczyciela Wacława Czecha zdecydowano utworzyć w Romanowie muzeum pisarza.

Otwarto je w odbudowanym dworze 28 lipca 1962 roku, dokładnie w 150. rocznicę urodzin Kraszewskiego. W przyszłym roku będzie więc obchodzić jubileusz 55-lecia.