Lubiąż – polski Eskurial - barokową atrakcją turystyczną Dolnego Śląska

Europejska perła baroku, nazywana przez cudzoziemców polskim Eskurialem pozostaje jednym z najbardziej niedocenionych zabytków, mimo, że jest mocno zakorzeniony w polskiej historii i tradycji.

Ten imponujący diament Dolnego Śląska ma niezwykle barwną historię. Mógłby być znaczącym obiektem tegorocznych obchodów 1050 lecia chrześcijaństwa w Polsce, ale w XX wieku bywał też przedmiotem zainteresowania nazistów, a Armia Czerwona niemiłosiernie go dewastując osadziła tu szpital psychiatryczny. Gościli tu m.in. Hitler i Machael Jackson.

Ambicje Bolesława

Porównanie do hiszpańskiego Eskurialu nasuwa się samo. W skład zespołu klasztornego wchodzą Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny zbudowana na gruzach romańskiego kościoła z XII wieku, klasztor, Pałac Opatów z przełomu XVII i XVIII wieku, kościół św. Jakuba, oraz zabudowania gospodarcze. Dane statystyczne mówią same za siebie ponad 600 okien, powierzchnia dachu - 2,5 hektara, a długość fasady 223 metry. Rozmach budowli usytuowanej ok. 50 km od Wrocławia robi wrażenie nawet dziś, gdy do przywrócenia dawnego piękna jej daleko. Gdyby znajdowała się w Warszawie przyćmiłaby bez trudu Zamek Królewski, a nawet stała konkurencją dla Wersalu.

Historia tego miejsca rozpoczyna się od 1150 roku, gdy swój klasztor założyli tu benedyktyni. Po ich wyjeździe książę śląski Bolesław I Wysoki sprowadza tu cystersów z Turyngii. Informuje o tym dokument z 1175 roku, mówiący, że w Lubiążu książę Śląska zakłada i uposaża klasztor cystersów. W ciągu wieków, dzięki nadaniom zarówno książęcym jak i prywatnym, klasztor stał się jednym z większych posiadaczy ziemskich na Śląsku, a jednocześnie ważnym ośrodkiem kultury i piśmiennictwa średniowiecza. Tu powstała m.in. XII-wieczna: "Kronika książąt polskich", "Roczniki lubiąskie" czy "Katalog biskupów wrocławskich". Rozwój opactwa zakłócają wojny husyckie w latach 30. XV wieku.

Po wojnie trzydziestoletniej, w XVII wieku rozpoczyna się długi, bo ponad stuletni okres odbudowy, rozkwitu gospodarczego i kulturalnego fundacji klasztornej. W latach 1681 - 1739 dzięki ogromnej zamożności klasztoru powstają nowe obiekty: pałac, klasztor, browar, piekarnia, szpital i wiele innych zabudowań gospodarczych. W tym czasie wnętrze kościoła Najświętszej Marii Panny zyskuje wspaniały barokowy wystrój i wyposażenie. Budowany w latach 16811699 monumentalny Pałac Opata liczył ponad 300 sal z bogatym wystrojem wnętrz. A wraz z kościołem i klasztorem tworzy ogromny kompleks należący do największych tego typu w Europie środkowej.

Wnętrza wypełniają znakomite płótna m.in. wybitnego malarza śląskiego Michaela Willmanna, który w czasie studiów w Amsterdamie nie krył fascynacji dziełami Rembrandta, Rubensa i van Dycka. Sprowadzony do Lubiąża spędził tu resztę życia. Sławę przyniósł mu tworzony przez wiele lat, rozpoczęty w 1661 roku cykl "Męczeństwa apostołów", przeznaczony do kościoła klasztornego. Owe gigantycznych rozmiarów dzieła przedstawiały sceny malowane w niezwykle ekspresyjny sposób, za pomocą specyficznej maniery podpatrzonej u Rembrandta.

W pierwszej połowie XVIII w. zbudowano fasadę kościoła, kruchtę i dwie wieże z barokowymi hełmami. Felix Anton Scheffler wykonał polichromie i większość fresków letniego refektarza, Christian Bentum ozdobił bibliotekę klasztorną i wykonał plafon w Sali Książęcej, głównej sali reprezentacyjnej pałacu, a Franz Mangoldt ozdobił zespołem posągów ogród opacki oraz wyrzeźbił szereg dzieł do Sali Książęcej.

Walka z katolicyzmem

Okres świetności lubiąskiego klasztoru kończy się wraz z przejściem Śląska pod panowanie pruskie w 1740 roku. Klasztor boleśnie odczuwa ciężar fiskalnej polityki Fryderyka II wrogo nastawionego do katolickiego kleru. W roku 1810 nastąpiła sekularyzacja opactwa. Po 650 latach zakon Cystersów w Lubiążu przestaje istnieć. Zabrano i wywieziono z klasztoru i pałacu niemal 500 płócien, 63 dzieła Michała Willmanna i wiele cennych rzeźb, monet i instrumentów muzycznych.

Budynki klasztorne wykorzystano jako szpital, a kościół św. Jakuba zamieniono najpierw na arsenał, a następnie przekazano gminie ewangelickiej. Od 1823 roku klasztor zaadaptowano na szpital dla umysłowo chorych pacjentów z rodzin arystokratycznych, zaś budynki gospodarcze, mieszkalne i pałac stały się własnością państwowej stadniny koni.

Od Hitlera do Jacksona

Od czasów II wojny światowej klasztor w Lubiążu kryje wiele mrocznych tajemnic. W 1936 roku odwiedził go Hitler, a kilka lat później, jak mówi jedna z hipotez, w klasztornych lochach Niemcy zatrudniając więźniów uruchomili produkcję części do rakiet V1 i V2, inne źródła podają, że mieściła się tu też filia Telefunkena, pracująca nad produkcją tranzystora. Wielkiego spustoszenia dokonali też idący na Zachód Rosjanie. Szukając skarbów w klasztorze zniszczyli i sprofanowali trumny Piastów Śląskich, porozrzucali mumie uniemożliwiając ich późniejszą identyfikację, a wojska sowieckie stacjonujące tu do 1948 roku urządziły kolejny szpital psychiatryczny dla czerwonoarmistów.

Od 1950 roku cały ten ogromny kompleks praktycznie nie miał gospodarza. Wykorzystywany był częściowo przez Dom Książki i Muzeum Narodowe we Wrocławiu na magazyny. Brak mecenasa sprawił, że obiekty uległy procesowi dekapitalizacji i grabieży. Mimo zainteresowania Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wciąż brakowało środków na dokończenie prac zabezpieczających przed dalszym niszczeniem.