Na zlecenie Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki, we współpracy z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wśród przedstawicieli samorządów gminnych zostało przeprowadzone badanie dotyczące kształtowania krajobrazu i estetyki przestrzeni publicznych w gminach. Głównym celem badania było rozpoznanie, jaką wagę przywiązują władze i mieszkańcy gmin do problematyki estetyki otoczenia.
Dla 65,8 proc. samorządów gminnych objętych badaniem ochrona i kształtowanie krajobrazu oraz estetyka przestrzeni publicznych są ważne dla rozwoju gminy i zostały ujęte w dokumentach strategicznych oraz planistycznych gmin (uchwałach). Częściej tego rodzaju postawa samorządów występuje w przypadku gmin miejskich i miast na prawach powiatu. Zagadnienia związane z ochroną i kształtowaniem krajobrazu oraz estetyki przestrzeni publicznych najczęściej podejmowane są w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (85,9 proc.) i w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (78,6 proc.). Potwierdza to rolę tych dokumentów jako podstawowych narzędzi kształtowania przestrzeni.
Jednocześnie tylko część wyznaczonych w studium przestrzeni publicznych (innego typu niż drogi) pozostaje objęta miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Dotyczy to od 30 proc. do 48 proc. gmin. W około 20 proc. gmin dla przestrzeni mających znaczenie dla integrowania społeczności i zdrowia mieszkańców (przestrzenie wielofunkcyjne, np. place miejskie oraz tereny zieleni) nie opracowano żadnego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. W zestawieniu z deklarowaną przez respondentów dużą wagą przywiązywaną do estetyki otoczenia świadczy to o niedostatecznej świadomości i umiejętności wykorzystania miejscowych planów.
Ustawa krajobrazowa z 2015 r. szczególnie w mniejszych gminach pozostaje dotąd słabo wykorzystanym instrumentem. Tylko nieliczne gminy (1,3 proc.) uchwaliły wspomniany akt prawa miejscowego, a niewiele większy odsetek (4,6 proc.) pracuje nad jego projektem.
Wśród władz gminy najliczniej zgłaszane problemy w skutecznym kształtowaniu wartościowej przestrzeni dotyczą niedostatków przepisów prawnych, problemów z ich stosowaniem oraz edukacji i kształtowania świadomości społecznej odnośnie do estetyki i współdziałania w przestrzeni publicznej.
