Wszystkie metamorfozy Wyczóła

Wyczółkowski był tytanem pracy. Szacuje się, że stworzył od czterech do sześciu tysięcy dzieł, choć razem z grafiką mogło być ich jeszcze więcej. Tworzył swobodnie w różnych nurtach sztuki: realizmu, impresjonizmu, modernizmu, symbolizmu. Malował obrazy olejne, pastele, akwarele, tempery, uprawiał rysunek i grafikę. Tematyka jego dzieł jest równie zmienna. Od pejzaży i motywów ludowych do obrazów salonowych, od „Orki na Ukrainie" i „Kopania buraków" do „Gry w krokieta" czy „Ujrzałem raz" . Od obrazów natury po architekturę. Od dekoracyjnych kwiatów do wspaniałych portretów ludzi swojej epoki.

Ta obfitość to z jednej strony erupcja niezwykłego talentu, z drugiej konieczność zarabiania na życie, a potem chęć sprostania rosnącemu popytowi na jego dzieła, gdy był już powszechnie znany.

W stałej części bydgoskiej ekspozycji można zobaczyć zaskakujący wynalazek artysty: sztalugę na szynach zwaną tramwajem gościeradzkim (od majątku Gościeradz pod Bydgoszczą, w którym mieszkał). Gdy w pracy nabierał rozpędu, służba kręciła korbką przy sztaludze, co pozwalało ją oddalać lub przybliżać, i na wezwanie błyskawicznie podawała farby. W ferworze Wyczółkowski wołał tylko ich numery, a służba, choć dobrze zorientowana, nieraz nie nadążała za jego tempem.

Artysta swymi pracami sam hojnie obdarowywał różne muzea.

– Darował je do Muzeum Narodowego w Krakowie, Galerii Lwowskiej, Muzeum Wielkopolskiego, dziś Narodowego w Poznaniu – przypomina Ewa Sekuła-Tauer, kierownik Działu Leona Wyczółkowskiego Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. – Także inne muzea mają jego prace, np. w Łodzi czy we Wrocławiu – dodaje. – Ale my jesteśmy muzeum wiodącym z naszą kolekcją liczącą 725 prac malarskich i graficznych oraz 900 rysunków w 15 szkicownikach, a także z bogatymi zbiorami biograficznymi: listami, dokumentami, zdjęciami, pamiątkami, wyposażeniem pracowni.

Zbiory te pochodzą przede wszystkim z daru żony artysty, Franciszki, a także z daru wieloletniego przyjaciela – Kazimierza Szulisławskiego – oraz z zakupów samego muzeum.

Pan profesor

Muzeum w Bydgoszczy organizuje także wystawy czasowe. W ubiegłym roku z okazji 80. rocznicy śmierci artysty zaprezentowało dwie: „Od pomysłu do dzieła Leona Wyczółkowskiego" i „Leon Wyczółkowski o sobie – autoportrety". (Tę drugą można jeszcze oglądać do 26 lutego). Artysta stworzył kilkadziesiąt autoportretów; na bydgoskiej wystawie zobaczymy 30 wybranych z nich.

– Przedstawiają go w różnych okresach życia – młodego Wyczółkowskiego, potem pewnego siebie, zdecydowanego pana profesora krakowskiej ASP, patrzącego nam śmiało w oczy. Następne, powstałe po I wojnie światowej, pokazują go coraz bardziej refleksyjnego i zadumanego. Są też świetne autoportrety ze schyłku życia, przedstawiające starego artystę, trochę jakby już odwróconego od życia, spoglądającego gdzieś w dal – opowiada kuratorka Ewa Sekuła-Tauer.

Autoportret, który reprodukujemy, pochodzi z 1910 roku, gdy artysta był na Huculszczyźnie. Na głowie ma baranią czapkę huculską. Fantazji nigdy mu nie brakowało, bo z tego okresu pamiętamy też jego wizerunek w malowniczym chińskim kaftanie. Jednak na portrecie z Huculszczyzny nie zapomina bez reszty o swej roli profesora. Nosi starannie dobrany garnitur i krawat.

Jako profesora uczniowie Akademii w Krakowie i w Warszawie bardzo dobrze go wspominali. „W szkole ustosunkował się Wyczół do uczniów bardzo serdecznie, życzliwie, bez przesadnej napuszystości i pozy c.k. profesorskiej, jaką się u niektórych jego kolegów w Akademii tak często spotykało (...). Był znany ze swej ofiarności, niejednemu udzielał pomocy materialnej, rozdawał farby całymi kompletami, płótna, a nawet kosztowne przyrządy malarskie. Protegował uczniów w kołach dobrze sytuowanych swoich przyjaciół, tak zwanych mecenasów" i niejednokrotnie zapraszał do współpracy przy wykonywaniu zamówień, które sam nie był w możności w terminie wykonać" czytamy we „Wspomnieniach i listach" zebranych przez Marię Twarowską.

Temu szlachetnemu wizerunkowi towarzyszą też anegdoty ze szczyptą pikanterii, jak to w pracowni Wyczóła na krakowskiej ASP pozowały nagie modelki. Nikogo jednak nie powinno to dziwić, żył przecież przede wszystkim w kręgu młodopolskiej bohemy.

W Gościeradzu i Bydgoszczy

Leon Wyczółkowski był także zamiłowanym kolekcjonerem, jak i jego przyjaciel – oryginał Feliks Manggha Jasieński. W latach 1921–1922 Wyczółkowski przekazał swój pokaźny zbiór kolekcjonerski Muzeum Wielkopolskiemu w Poznaniu. Są w nim dzieła rzemiosła artystycznego, głównie wschodnie tkaniny, wazony, szkła, meble, ale też prace malarskie i graficzne. Władze uznały, że artyście należy się gratyfikacja, i wypłaciły mu z wdzięczności 10 mln marek. Wyczółkowski kupił za nie dworek w Gościeradzu, 18 km na północ od Bydgoszczy.

Malarz od dawna myślał o zakupie dworku podobnego do tego, w jakim się wychowywał u dziadków w Rososzy (można go zobaczyć w bydgoskim muzeum na zachowanej laurce z 1870 roku, którą Leon namalował na złote gody dziadków). Teraz jego marzenie się spełniło. Pierwotnie dworek był drewniany; w 1935 roku artysta polecił rozebrać go do fundamentów i zbudować dwór murowany. Dziś jest on w rekach prywatnych, chociaż malarz miał nadzieję, że wróci kiedyś do państwa i będą się tam odbywały warsztaty graficzne.

Kiedy artysta zamieszkał w Gościeradzu, coraz częściej zaczął bywać także w Bydgoszczy. Odwiedzał wówczas powstałe rok wcześniej w mieście muzeum. W 1924 roku odbyła się w nim wystawa jego prac: „Grafika i akwarele Leona Wyczółkowskiego". Twórca ofiarował po niej muzeum litograficzny portret generała Władysława Junga z dedykacją „dla Muzeum Bydgoskiego L. Wyczół 1924". W 1928 roku uczestniczył w Wystawie Nabytków, w 1934 miał znów indywidualną „Wystawę dzieł Leona Wyczółkowskiego".

Kiedy umarł w 1936 roku, żona Franciszka Wyczółkowska, zgodnie z wolą malarza, przekazała w następnym roku bydgoskiemu muzeum olbrzymią kolekcje po nim wraz z wyposażeniem pracowni.

Franciszka i Leon byli sobie bardzo oddani, chociaż nie był to związek konwencjonalny. Malarz ożenił się z Franciszką Panek dopiero w 1916 roku; wcześniej przez 20 lat była jego gospodynią. Do małżeństwa przekonała go podobno zaprzyjaźniona aktorka Idalia Pawlikowska. Franciszka i Leo wzięli ślub w krakowskim kościele św. Floriana i przeżyli ze sobą kolejne 20 lat. Przed i po ślubie malarz nigdy nie zapominał wysłać jej wiadomości z rozlicznych podróży po świecie, w których pisał nie tylko o sprawach prozaicznych, lecz i oglądanych wystawach; dedykował jej też malowane kwiaty i uwieczniał na portretach. Ona z kolei dbała o niego i dom; pomagała w transakcjach sprzedaży obrazów.

Franciszka umarła w 1943 roku. Spoczywa razem z mężem na cmentarzu w Wtelnie pod Bydgoszczą.

W 2009 roku Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy przeniosło zbiory patrona do zrewitalizowanego budynku „Leon Wyczółkowski" na Wyspę Młyńską i tam obecnie można je oglądać

W Muzeum Wyczółkowskiego są dzieła ze wszystkich okresów twórczości – od wczesnych obrazów olejnych z końca XIX w., powstałych pod wpływem twórczości Wojciecha Gersona i Jana Matejki, po ostatnie, niedokończone „Kwiaty w dwuotworowym wazonie".

Nie brakuje prac z dziesięcioletniego bardzo ważnego okresu ukraińskiego, w którym ujawniła się w jego luministyczna wrażliwość na grę światła, wzajemne oddziaływanie barw i kontrastów.

Są też prace z lat krakowskich z przewagą zabytkowej architektury. Pejzaże Tatr, wspominane już kwiaty, portrety i autoportrety.

Znaczącą grupę stanowią prace powstałe w okresie gościeradzkim: świerki, cisy, dęby malowane tuszem, akwarelą czy pastelami, oraz widoki z Pomorza. Szkice ołtarza z kościoła Cystersów w Koronowie. Właśnie z Gościeradza mistrz wyruszał również na słynne wyprawy w plener, szlakiem Wisły, szkicował architekturę Torunia, Grudziądza czy Chełmna. I te prace także można oglądać w Bydgoszczy.