„Dunaj" Claudio Magrisa: esej, dziennik podróży i traktat o Europie

Jak opisać rzekę? A zwłaszcza tak wielką jak Dunaj? 200 mld metrów sześciennych słodkiej wody, która w ciągu roku wpływa do Morza Czarnego, a jej powierzchnia zajmuje 800 tys. km kwadratowych, czyli dwa i pół razy tyle co powierzchnia Polski (312 tys.). Długa na 2888 km. Gdyby ją rozprostować i rozplątać, to byłaby tak długa jak odległość z Warszawy do Lizbony. Druga po Wołdze najdłuższa rzeka Europy, ale Dunaj w przeciwieństwie do rosyjskiej rzeki, nie płynie wyłącznie przez jedno państwo, tylko przez dziesięć i cztery stolice. Cóż więcej można napisać o niej poza geografią i hydrograficznymi ciekawostkami?

Claudio Magris, włoski intelektualista i pisarz urodzony w 1939 r. w Trieście, w swoim monumentalnym dziele zatytułowanym po prostu „Dunaj" udowadnia, że można stworzyć pasjonującą książkę o rzece, która jednocześnie nie będzie wyłącznie rozprawą natury przyrodniczej. Wpadł na ten pomysł pewnego pięknego popołudnia, wypoczywając z bliskimi nad Dunajem przy granicy austriacko-słowackiej w latach 70. Zobaczył kierunkowskaz z tablicą „Muzeum Dunaju" i pomyślał: czy to możliwe, by opowiedzieć coś takiego jak rzeka? Postanowił wtedy wyprawić się od źródeł aż do Morza Czarnego, gdzie w szerokiej delcie Dunaj wypływa z kontynentu. Przez kilka lat jeździł po środkowo-wschodniej Europie i prowadził zapiski z tych wypraw. Książka wydana w latach 80. przyniosła mu literacki rozgłos w Europie i opinię znakomitego eseisty. W polskim przekładzie ukazała się dopiero na wiosnę 2018 r., ale to żadna strata. Bowiem „Dunaj" Magrisa się nie przedawnił, a tylko nabrał szlachetnego posmaku jak najlepsze wino.

Spory sąsiedzkie

Już samo ustalenie źródeł najdłuższej rzeki Europy Środkowej stanowi kłopot. Bo od lat spierają się o to dwie miejscowości w niemieckim Schwarzwaldzie: Furtwangen i Donaueschingen. To drugie swoją nazwą (Donau to po niemiecku Dunaj) próbowało ostatecznie przesądzić sprawę, ale spory trwają do dziś, a każdy ma swoje argumenty, o czym szczegółowo pisze Magris. W Donaueschingen twierdzą, że to tam bije główne źródło rzeki. Natomiast w Furtwagen chwalą się, że jest to źródło najbardziej odległe od delty. Dokładnie 48,5 km dalej niż w przypadku ich konkurentów.

Można żartować z tego sporu, jednak w grę wchodzi nie byle co, tylko kwestia turystycznej atrakcyjności obydwu miejscowości. Nic dziwnego, że mieszkańcy konkurencyjnych ośrodków podnoszą nawet bardzo błahe argumenty, jeśli mogą przesądzić o wygranej.

Równie trudne jak ustalenie początku, w przypadku Dunaju, jest wskazanie jego końca. Wszystko przez to, że piękna rzeka zmienia się w wielkie rozlewisko, gdzie słodka woda miesza się ze słoną. Chwilę wcześniej rozdziela się na trzy odnogi: Kilię, Sulinę i Sfântu Gheorghe (Świętego Jerzego), które równolegle łączą się z Morzem Czarnym. Muzeum Delty znajduje się w rumuńskiej Tulczy – ostatnim miejskim ośrodku, nim ląd ostatecznie zmieni się w wodnisty rezerwat poprzecinany kanałami.

Włoski pisarz śledzi niemiecko-austriacki Górny Dunaj. Pokazuje jak rzeka była w tradycji kulturowej porównywana z Renem. Dunaj jako symbol władzy Habsburgów – wielonarodowy, zróżnicowany, łagodny. Naturalne zwierciadło Mitteleuropy (Europy Środkowej). A z drugiej strony Ren – utożsamiany w szczytowej epoce niemieckiego nacjonalizmu z czystością rasy, jako prawdziwie niemiecka rzeka, nierozwodniona przez żadne obce wpływy, co też nie jest przecież do końca prawdą, bo przecież uchodzi do Morza Północnego w pobliżu holenderskiego Rotterdamu.

Dalej zatrzymujemy się na moment przy Hainburgu, zwanym niekiedy „naddunajską perłą". To najbardziej wysunięte na wschód miasto w Austrii, położone na malowniczych wzgórzach, pomiędzy którymi Donau płynie do Słowacji. To właśnie w pobliżu Hainburga w latach 80. miała stanąć wielka elektrownia wodna. Inwestycję jednak wstrzymano, zbyt silne były protesty Zielonych, ekologów i mieszkańców regionu.

Która piękniejsza

Wraz z włoskim narratorem przenosimy się do kolejnych miast, zaglądamy nad rzeczne bulwary i przypominamy sobie, z czego dane miasto słynie. Bajkowy zamek z Sigmaringen oraz najwyższa wieża kościelna na świecie w Ulm, której budowa trwała ponad 500 lat i zakończyła się dopiero w 1890 r. Dalej na wschód znajduje się wielka budowla z połowy XIX w. na wzgórzu Michelsberg w Kelheim. To budynek – pomnik zwany Halą Wyzwolenia – upamiętniający walkę Niemców z Napoleonem. Położony na szczycie 500-metrowego wzgórza, z którego rozciąga się wspaniały widok na zakole rzeki. I wreszcie kamienny most w Ratyzbonie, mieście cesarzy i biskupów. Po drodze zatrzymujemy się na łyk słynnego piwa w barokowym mieście Pasawa oraz na lampkę wina z okolic Spitz i Krems.

Nie można oczywiście zapomnieć o Wiedniu. Co ciekawe Claudio Magris polemizuje z najsłynniejszą frazą opisującą stolicę Austrii. „Dunaj nie jest modry, jak głosi wiersz Karla Isidora Becka, który zasugerował Straussowi czarujący i kłamliwy tytuł jego walca. Dunaj jest koloru blond (...) koloru błotnistej żółci" – przekonuje włoski podróżnik. Chwilę później dodaje drugą kontrowersyjną tezę: „Budapeszt jest najpiękniejszym miastem Dunaju (...) o silnej substancji i witalności nieznanej austriackiemu rywalowi. W Budapeszcie stolicę czuje się fizycznie, w całej osobliwości i okazałości miasta" – czytamy w książce.

Kto był w obydwu miastach ten wie, że wybór pomiędzy ich urodą nie jest prosty i zależy najczęściej od kulturowych sympatii. Czy bliżej nam do Europy Środkowo-Wschodniej, trochę zapuszczonej, ale pełnej życia (Budapeszt), czy bardziej jednak ciągnie nas spokojniejsza Zachodnia Europa z jej porządkiem i bogactwem (Wiedeń).

Zanim jednak dotrzemy do Budapesztu, to wcześniej trzeba przepłynąć przez Bratysławę z jej licznymi zamkami (hradami). Na Słowacji – jak poetycko pisze Magris – „Dunaj nawleka miasta niby perły". To prawda, że Słowacja pod wieloma względami ustępuje Czechom – kulturową tradycją, zamożnością, zabytkami i piękniejszą stolicą (Praga). Jednak Dunaju mogą Czesi Słowakom tylko pozazdrościć, bo nawet nie ociera się o ich granicę jak ma to miejsce choćby w przypadku Chorwacji, Mołdawii czy Ukrainy.