Czy powódź nauczyła nas reagować na sytuacje kryzysowe?

Zarządzanie kryzysowe w Polsce polega na doraźnym dostosowywaniu rozwiązań do realiów sytuacji, a nie na spójnym, przewidywalnym mechanizmie. Konieczna jest systemowa współpraca państwa i społeczeństwa obywatelskiego – twierdzi Fundacja Batorego.

W raporcie Fundacji im. S. Batorego „Kiedy pękają tamy. O państwie, wspólnocie i zarządzaniu kryzysem” eksperci Marcin Kotras, Konrad Kubala i Dawid Sześciło podkreślają, że jesienna powódź sprzed roku była testem gotowości państwa i lokalnych wspólnot na kryzysy. Przeanalizowali reakcję rządu, samorządów, służb ratowniczych, organizacji społecznych i mieszkańców i doszli do wniosku, że system „działał nie tyle zgodnie z planem, ile w trybie improwizacji”.

To oznacza, że słaba jest odporność polskiego państwa i społeczeństwa na sytuacje nadzwyczajne i kryzysowe. Zdaniem ekspertów zdolność mieszkańców zagrożonej wspólnoty do samoorganizacji, współdziałania, uruchamiania prywatnych zasobów materialnych i wykorzystania umiejętności obywateli jest w wielu sytuacjach nawet ważniejsza od sprawności zarządzania kryzysowego, profesjonalizmu służb ratowniczych, władz publicznych, jakości przepisów i procedur.

– W warunkach zawieszenia rutyny sprawczość przesuwała się od struktur centralnych ku lokalnym aktorom: samorządom, organizacjom społecznym i wspólnotom, działającym dzięki zaufaniu, relacjom i improwizacji – tłumaczy w opracowaniu Edwin Bendyk, prezes Fundacji im. S. Batorego.

Jakie są doświadczenia zarządzania kryzysowego w czasie powodzi?

Analiza powodzi z 2024 r. pokazała skalę problemów związanych z zarządzaniem kryzysowym w Polsce i umożliwia postawienie wniosków i rekomendacji, zwłaszcza że wciąż żyjemy w cieniu zagrożenia innymi kryzysami, w tym wojną, która nadal toczy się za wschodnią granicą.

Po pierwsze, kryzys odsłonił słabości zarządzania wielopoziomowego: brak koordynacji, opóźnienia i napięcia informacyjne (komunikacyjne). Państwo jest niezastąpione w zarządzaniu kryzysowym, ale nie zawsze umie współpracować z innymi. Dodatkowo zbyt powoli wykorzystywane są możliwości prawne, które umożliwiają uruchomienie najszerszego zakresu instrumentów zwalczania zagrożenia i ochrony mieszkańców np. ogłoszenia stanu klęski żywiołowej. Eksperci zastanawiają się nad wprowadzeniem bardziej precyzyjnej regulacji (na poziomie aktów wykonawczych do ustawy), które dawałyby Radzie Ministrów bardziej szczegółowe wytyczne na temat kryteriów wprowadzania stanu klęski żywiołowej.

Po drugie, kolejny raz kryzys (zwłaszcza po pomocy obywatelskiej wiosną 2022 r. po rozpoczęciu pełnoskalowej wojny Rosji przeciw Ukrainie) ujawnił potencjał współdzielonej odpowiedzialności społecznej. – Organizacje społeczne wielokrotnie działały jak „państwo awaryjne”, dostarczając pomoc bez formalnego wsparcia ze strony instytucji publicznych – tłumaczy Marcin Kotras. Ponieważ lokalni liderzy znają najlepiej mieszkańców, to oni powinni być formalnie partnerami systemu kryzysowego, a nie ratować sytuację na własną rękę.

Po trzecie, samorządy potrzebują większej autonomii, ale też profesjonalizacji działań, zwłaszcza w mniejszych gminach, w których brakuje personelu.

Po czwarte, dużą rolę w walce z kryzysem odegrały też media lokalne, szybko przekazując mieszkańcom ważne informacje. Komunikaty od nich miały większą moc sprawczą niż informacje z rządowego centrum bezpieczeństwa.

Po piąte, prawo daje narzędzia do działania, często zawodzi jednak ich stosowanie – przykładami są decyzje władz lokalnych o zabudowie terenów zalewowych (pomimo negatywnej opinii Wód Polskich) czy brak aktualizacji map ryzyka i terenów zalewowych.